گیاه گز

 (Tamarix) گونه گز

مقدمه:

فردوسي در داستان نبرد رستم با اسفنديار به صراحت از مردمي ( در سيستان ) نام مي برد که درخت گز مي پرستيده اند. ابر چشم او راست کن هر دو دست *** چنان چون بودمردم گزپرست ( ج6، ص 299 ) ضابطي جهرمي، احمد؛ (1389)، پژوهش هايي در شناخت هنر ايران، تهران: نشر ني، چاپ اول.
در داستانهای شاهنامه آمده است که رستم با خوردن میوه گز شفا یافته است غلامحسین رنگچی کتاب گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی چاپ اول

گزدرختچه ای است با برگ های ریز و نوک تیز که تا ارتفاع تقریبا ۱0 متر هم رشد می کند . این درختچه از خانواده Tamarix است. این گیاه محافظ و تثبیت کننده خاک می باشد و همچنین یک گیاه نمک دوست است. برگ های شور این گیاه را فقط شتر می خورد و دیگر حیوانات تمایلی به خوردن آن ندارند. گز از درختچه های مناطق بیابانی و شور می باشد. این گیاه اغلب در بستر آبراهه ها و رودخانه های شور و قلیایی نواحی خشک رویش دارد. گز گیاهی است مقاوم به خشکی و سازگار با شرایط سخت بیابان است. این گیاه با گلهایی قرمز رنگ که در فصل بهار و پاییز در انتهای انشعابات و ساقه ها می روید قابل مشاهده می باشد. اراضی -شوری که خاک مرطوب داشته و یا تحت تاثیر جریانات فصلی رودخانه ها و آبراهه ها قرار دارند ، از جمله رویشگاههای درختچه گز محسوب می شود. این گیاه در انواع خاکها با بافت شنی – رسی ، سنگریزه دار و دشتهای سیلابی با خاکهای رسوبی عمیق یا نیمه عمیق دیده می شود. دامنه ارتفاع رویشگاه این گیاه معمولا بین ٨٠٠ تا ١٢٠٠ متر از سطح دریا است. این درختچه در رویشگاههای طبیعی همراه با سایر گونه های شور پسند مانند اشنان ، آنابازیس و علف شور اجتماعات طبیعی را بوجود می آورد. گز بواسطه ایجاد تپه های نبکای در اطراف خود ، نقش بسیار مهمی در حفاظت خاک نواحی شور بیابانی بعهده دارد. انشعابات فرعی و متراکم ساقه ها ، شکل کروی کپه ای به این درختچه می بخشد. گز علاوه بر قلمه از طریق جدا کردن پاجوش نیز قابل تکثیر است.
 
 
شناسنامه گیاه:
بر طبق کتاب راهنمای میدانی "طبیعت گردی گیاهان ایران" دو گونه گز در ایران وجود دارد:
١-گزپرشاخه Tamarix ramosissima (Tamaricaeae)
  
٢-گز Tamarix sp. (Tamaricaeae)
  

دامنه انتشار درخت گز
در ایران بیشتر در اراضی شوره زار و مناطق خشک و نیم خشک می روید و در راه بین تهران تا اصفهان کاشان ، یزد ، شیراز ، کرمان و شهداد تا زاهدان و بندر عباس و نیز در گتوند ، خوزستان ،  باتلاق گاو خونی و نیز در نواحی شمالی خراسان از اترک و بجنورد و شیروان تا جاجرود و بهرام و اراضی شوره زار جنوب کرج و شاهدشت و نیز در حاشیه دریاچه ارومیه مانند شرفخانه انتشار دارد.
 
مشخصات ظاهری
ارتفاع این درختچه کوچک به ٦ –١0متر و قطر آن تقریبا به ۳0 سانتی کمتر می رسد و گاهی هم بر اثر جست های پاجوش بصورت درختچه در می آید. برگهایش خیلی کوچک و صاف است. شکل آنها لوزی شکل شل و تخم مرغی با انتهای تیز و قاعده ای متسع است. گل آذین کوتاه و متراکم و برگه آن نوک تیز و از پاپک گل بلندتر است. گلبرگهایش واژ تخم مرغی کشیده است. تعداد پرچم های گل آن پنج است و قاعده میله آنها کمی متسع شده است و به لوبهای دیسک متصل می باشد. چوب آن سخت و شکننده است و برون چوبی سفید و درون چوبی سرخ رنگ دارد و در مصارف نجاری بکار می آید.
گیاه شناسی درخت گز
گیاه گز که به شکل درختچه است و برگهای آن کوچک سوزنی شکل و پولک مانند است. این گیاه بیشتر در جاهای خشک، کنار آبهای شور، در زمین های شوره زارو کنار رودخانه ها رشد می کند.گیاه گز نوعهای مختلفی دارد. بعضی از آنها مثل گز شاهی در جاهای مختلفی دیده می شوند.گیاه گز مقاومت زیادی دارد و در هر آب و هوایی رشد می کند. این گیاه حتی در منطقه های بلند و کوهستانی هم رشد می کند. مناسبترین جا برای رشد و زیاد شدن آن منطقه های گرم وخشک بیابانی و خاکهای شور است. این گیاه در برابر تغییر دمای هوا مقاومت زیادی دارد. به علاوه مناسبترین خاک برای رشد گیاه گز، خاک لومی است. نزدیک دریا، شنهای ساحلی و اطراف رودخانه ها جای مناسبی برای رشد گیاه گز هستند. همچنین در کنار نهرهای زمین های شور و شنی و گودال های مرطوب و بستر رودخانه ها این گیاه به خوبی رشد می کند.
بیماری ها و آسیب های گیاه گز
الف-در اثر یخبندان، برگ درختچه های گز در فصل پاییز و زمستان یخ می زند.
ب- موریانه از پوست شاخه های خشک شده گز تغذیه می کند ولی به تنه اصلی آن آسیب نمی رساند.
ج- بادهای شدید گاهی سبب ریشه کن شدن درختان گز می شود. دیده شده که گاهی در اثر بادهای شدید، تنه اصلی روی زمین قرار گرفته است. در نتیجه به جای اینکه ساقه اصلی رشد کند، شاخه های فرعی به طرف بالا رشد می کنند.
د- آفتهای و بیماریهای مهم گیاه گز عبارتند از : پروانه برگ خوار، سرخرطومی گز، پسیل گز، پروانه تار عنکبوتی، شپشک گز. سوسک های چوب خوار نیز از آفت های گیاه گز هستند. همچنین تعدادی از قارچ ها هستند که باعث پوسیدن ریشه گیاه گز می شوند.
کاربردهای صنعتی گیاه گز
درخت گز فواید بسیاری دارد و در محصولات صنعتی، ساختمان سازی استفاده می شود و نیز خواص درمانی بالایی دارد. پاره ای از آنها بدین قرارند:
-    می توان در خمیر مکمل برای مخلوط کردن با خمیرهای مرغوب استفاده کرد. مصرف خرده چوب گز به صورت مخلوط با خرده چوبهای دیگر یا به صورت خالص در تولید تخته خرده چوب امکان پذیر است. 
-    تنه های قطور و بلند گز برای استفاده در سقف اصطبلها و آغلها (به خصوص در مناطق کوهستانی)، داربست درختان مو، سر درگاه اتاقها و درب منازل به کار می رود و خرید و فروش آنها در بین اهالی روستایی کاربرد دارد.
-     استفاده از گز برای مصارف صنعتی مناسب است و در پرورش توده های جنگل کاری با گز می توان بهبود کیفیت چوب را نیز در نظر گرفت.
-    همینطور مصرف خرده چوب گز در تولید تخته خرده چوب ،چه به صورت مخلوط با خرده گونه های دیگر یا خالص در صورت اقتصادی بودن خردکن آن در مقیاس تولید تجاری ،مناسب به نظر می رسد.

کاربردهای دارویی گیاه گز
 ١.طبع آن گرم و خشک است.
٢. جهت رفع سرفه‌های کهنه از پوست این گیاه با دارچین مخلوط نموده دم‌کرده میل شود.
۳. جهت رفع درد معده به خاطر سردی، مقدار ۴ گرم از پوست گیاه را دم‌کرده با شکر شیرین نموده میل شود.
۴. مزمزه کردن دمکرده این گیاه برای دندان‌ها مفید است.
۵. جهت تسکین دندان درد پوست درخت گز را کوبیده با سرکه مخلوط کرده مزمزه کنند.
۶. مزمزه کوبیده پوست این گیاه با سرکه بوی تعفن و چرک لثه را از بین می‌برد.
۷. جهت رفع بدبویی بینی پوست این گیاه را نرم کوبیده فتیله‌ای را به آن آغشته نموده در بینی بگذارند.
۸. جهت درمان بواسیر پوست این درخت را با دارچین مخلوط نموده دم‌کرده بنوشند.
۹. دمکرده پوست این درخت با دارچین برطرف کننده ترشح زیاد اسپرم است.
۱۰. جهت دفع اخلاط خونی سینه از دمکرده این گیاه استفاده شود.
۱۱. پوست این درخت برای طحال و کبد مضر است باید با مصطکی میل شود.
۱۲. جهت درمان اسهال ۸ گرم پوست این درخت را در ۳۰۰ سی‌سی آب‌جوش دم‌کرده روزی سه استکان بنوشند.
۱۳. خانم‌های حامله از خوردن گیاه گز خودداری کنند.
۱۴. جوشانده پوست این گیاه برای کنترل یرقان مفید است.
کاربردهای دیگر گیاه گز
گیاه گز کاربرد ها و قابلیت های دیگری نیز می تواند داشته باشد مثلا در مناطقی که اکنون خالی از زیست و ملک شده است، وجود زیاد این درخت، قادر است وسعت بیابان ها را کم کند و به تعبیری بیابان زدایی نماید. همچنین درخت گز ابزار موثری در تثبیت شدن و یکجا ماندن خاک و پیشگیری از انتقال آنها است.
تعداد نادری از درختی در استان بوشهر وجود دارد که قد بلند و استوار است. فضای زیر و اطرافش خنک و آرامش دهنده است. توقعی هم از بشر ندارد که آب و کود برای تغذیه و تقویتش بدهد. خودش رشد می کند  و قد می کشد. با وجود این بی نیازی، ده ها سال مثل یک کوه قدرتمند و محکم و صبور در برابر ناملایمات زندگی ایستاده است. پس آدمیان نمی توانند منتی بر او بگذارند. در حقیقت نباید بگذارند چون وابستگی مادی به آنان ندارد. تنها انتظاری که از انسان ها دارد این است که به او ضربه نزنند،از عمر درازش نکاهند و زندگی سودمند و ثمربخشش را نابود نکنند تا بیشتر دوام بیاورد. چون به نفع حیات انسان ها عمل می کند. اما افسوس که نه تنها کمکی به استمرار بقایش نمی کنند بلکه با استفاده بی رویه و غیر ضروری موجبات زوال و ریشه کنی اش را به تدریج فراهم آورده اند. البته بدین علت که تعداد کمی از آن باقی مانده است، شاید فهم و دانستن نام این گیاه تنومند،قوی،درمانگر و مفید به ذهن متبادر نشود و صد البته حق هم داریم که آن را نشناسیم چون به ندرت در بیابان ها و باغ ها و نیز در درون شهر مشاهده می شود. با این حال نامش آشنا و شیرین است: 
گز،درخت محبوب قدیم و مهجور امروز. درخت دراز قامتی که چند سالی است رو به انقراض است.
 
معنا شناسی گیاه گز
مطابق بعضی تحقیقات که ظاهراً هنوز اجماعی روی آن مشاهده نمی شود، گز همان غز است که به شعله یا انرژی زیاد تعبیر شده است. این معنا به تدریج به غذا (خوراک) و در گستره وسیعی از سرزمین ایران آذر به معنای آتش نامیده می شود. براساس همین منابع بر این باورند که آنچه امروز کاغذ نام دارد، ابتدا کاه گز (پوست گیاه گز که از آن برگ ساخته می شد) بوده است که به تدریج به لفظ کاغذ مبدل شده است.  
اضافه بر این در لغت نامه دهخدا معانی متعددی از گز تبیین شده است. بر اساس این منبع غنی فارسی، به طور کلی در زبان فارسی گز شش معنی دارد:
-    درختی باشد که بیشتر در کنارهای آب و رودخانه روید و آن را به عربی طرفا خوانند. (در زبان هندی چهاو و در انگلیسی به گز تاماریکس و مارینگلا گفته می شود)
-    نام پارچه ای است.
-     از جمله حلویات و شیرینی ها است. 
-    نوعی تیر بی پر و پیکان که دو سر آن باریک و میان آن گنده است و بدان بازی کنند. 
-    گزنده به معنی تیز و آتشین. 
-    مقیاس اندازه که معمولاً حدود نیم متر است.
با دقت در  این معانی و تعاریف، دور از ذهن به نظر نمی رسد که اغلب این مفاهیم و ماهیت آنها از تنومندی و قدرت گیاه گز ریشه گرفته باشند.
اهمیت گیاه گز در تاریخ و فرهنگ ایران
با وجود اینکه گز امروزه در ایران کم یافت می شود اما اهمیت و کاربرد افزونی در تاریخ کهن ایران داشته است. جایگاه گیاه گز به گونه ای ارتقا یافته بود که ماهیتی مقدس داشت. در ایران باستان و قدیم جنگل های زیادی از این گیاه در شهر های مختلف ایران وجود داشته است. بر همین اساس از چوب آن منزل و سر شاخه هایش تیر،کمان و نیزه می ساختند. در پیرامون گیاه گز آبادی هایی وجود داشته اما به تدریج با هجوم رزمجویان خارجی به ایران و به تبع آن نابودی گیاه گز و نیز استفاده های بی رویه از آنها سکنه های اطراف این درختان خالی شد. افزون بر این، گیاه گز در بعضی از مناطق ایران نظیر سیستان در روزگاران باستان جنبه ای نمادین و حضوری دیرینه و قوی و نهادینه شده در فرهنگ آنجا داشته است. به بیانی بهتر، گز نماد استقامت ، جاودانگی ، اقتدار و باروری در سیستان است. همچنین از شاخصه های زیست محیطی این منطقه است و راز و رمز آن که به اسطوره ها می پیوند از جایگاه ویژه ای برخوردار است. کاربرد گز در سیستان آنقدر اهمیت داشته که محمد اسلامی ندوشن در کتاب داستان ها در بلوچستان روایت کرده است: «وقتی دختر جوانی از دنیا می رفت قبل از دفن او را با درخت گزی عقد می بستند تا به این گونه راز آلود و نمادین نقش باروری او را با درخت گز که نماد زایندگی بود عینیت بخشند و این نارسایی را جبران کنند.»
 قدرت گیاه گز در فرهنگ و تاریخ سیستان به میزانی نهادینه شده است که رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری زابل گفته است: "طبق متون ادبی در اسطوره ملی نیز گز نقش اساسی دارد آن جا که این درخت به اندیشه ها و افکار زاییده استبداد پایان می دهد و رستم را به عنوان نماد پهلوانی و آزادگی معرفی می کند. در ادبیات سومری نیز ایزد به بوته گز تشبیه شده و در مصر باستان هم گز یکی از درختان مقدس وابسته به خدایان و به عنوان نماد باروری و نعمت شناخته می شد. اکنون درختان گز در هر مکان مقدس و زیارتگاهی در منطقه سیستان خودنمایی می کند."
وجود درختچه های گز در نقاط گوناگون ایران باعث نشده است که از چشم شاعران ایران پنهان بماند. از همین رو برخی از شعرای نامدار ایران زمین گیاه گز را در روایت ها و افسانه های دیوان خویش اورده اند و به اشعار و داستان های خود رنگ و بو و جانی دیگرگونه داده اند. یکی از این ادبای گرانقدر فردوسی حماسه سرای توس است. بر مین پایه «شاعر خرد ورز توس با زنده کردن خاطره های ازلی مربوط به درخت و نماد های آن فرهنگ روزگاران گذشته را به خاطر می آورد و سایه روشنی از آن چه را که در حافظه ی روزگار باقی مانده است ، نشان می دهد و به یاری نماد درخت ، حیات دوباره ی فرهنگ گذشته را ضمانت می کند و تاریخ و فرهنگ گذشته را از دیروز به امروز می آورد و با این کردار نمادین نشان می دهد که انسان می تواند خود را هم طراز کهن الگو و قهرمانان اساطیر سازدو همه ی ویژگی های نمادین آن را در خود ایجاد نماید.»
 فردوسی در ماجرای نبرد رستم و اسفندیار نماد گز و اهمیت کاربرد این درخت را به نیکی ترسیم می کند:
 همی راند تیر گز اندر کمان/ سر خویش کرده سوی آسمان. ابر چشم او راست کن هردو دست/ چنان چون بود مردم گز پرست. همچنین در این ابیات حضور پررنگ گز را در زندگی مردم اینگونه به تصویر می کشد: گزی دید بر خـــــــــــاک سر بر هوا نشست از برش مرغ فرمانروا/ بدو گفت شاخی گزین راست تر سرش برتر و تنش بر کاست تر/  بدین گز بود هـــــــوش اسفندیار تو این چوب را خوار مایه مدار/ به آتش بر این چوب را راست کن/ همی نغز پیکان نگه کن کهن.
شاعر گران مایه و معنویت دوست ایران مولانا نیز در بعضی از ابیات خود قوت گز را بدین شکل به تصویر در می آورد: 
چیست هستی حسها مبدل شدن/ چوب گز اندر نظر صندل شدن.
حتی می توان فهمید که نامگذاری بعضی از اسم ها بر مکان ها یا ابزار ها نشانگر این است که همان نام ها منزلت و ارزش وافری در فرهنگ ایران داشته اند. بر این مبنا، نامیدن گز بر تعدادی از روستا های ایران نمایانگر جایگاه والای گز در این دیار است. در استان بوشهر روستایی از توابع خورموج بنام گز دراز وجود دارد که البته اکنون افراد زیادی در آن زیست نمی کنند. اما احتمالاً گز یا گز هایی بلند قامت وجود داشته یا دارد که عنوان گزدراز بر آنجا نهاده اند. در دیگر استان جنوبی ایران،هرمزگان، گز دهی است از دهستان سیرک جز میناب. علاوه بر این، گز نام قصبه از دهستان انزان است از توابع بندر گز واقع در گرگان.

زهرا قیامی
دوره 39 اکویستم موسسه طبیعت
زمستان ٩٢