درخت سرخدار (taxus baccata) گونه ای اعجاب انگیز و کهنسال در جهان است که هم خاصیت سمی دارد و هم دارویی! این درختان سوزنی بومی غرب، مرکز و جنوب اروپا، شمال غربی آفریقا، جنوب غربی آسیا و شمال ایران می باشند. عمر جنگل های سرخدار به دوران سوم زمین شناسی باز می گردد و متاسفانه این گنجینه امروز در خطر انقراض قرار دارد. درختی بادوام که به آهستگی رشد می کند اما برخی بررسی ها نشان می دهد تا 1000 سال هم عمر کرده است.
جنگل های سرخدار میراث کهن کشورمان است که زنده به دست ما رسیده است. درختانی کهن سال و بادوام که همیشه سبز هستند، این درخت متعلق به دوران سوم زمین شناسی و قبل از عصر یخبندان است در واقع می توان گفت آن ها ۱۹۰ میلیون سال بر روی زمین دوام آورده اند. پوست تنه درخت سرخ هستند و احتمالا به همین علت است که چنین نامی را برای آن انتخاب کرده اند. چوب درون آن نیز به رنگ زیبای قرمز شاه بلوطی با رنگ های قهوه ای روشن و چوب برون سفی درنگ و گاهی متمایل به زرد است. برگ های سوزنی آن اما در مقابل حشرات بسیار مقاومند.
جنگل های سرخدار به آرامی رشد می کنند به نحوی که میانگین رسد سالیانه آن ها ۱۰ سانتی متر است، اما با همین رشد آهسته و پیوسته ارتفاع آن به ۹ تا ۳۰ متر و قطر آن نیز به ۳ متر می رسد. چوب آن درمیان سوزنی برگان استثنایی است، زیرا صمغ ندارد ولی بسیار بادوام است. گل های گیاه کاسه و جام ندارند و به دو صورت نر و ماده، واقع بر روی دو پایه جداگانه ظاهر می شوند. گل نر آن بین ۴ تا ۱۲ پرچم فشرده و گل ماده آن که شبیه به یک جوانه کوچک است منحصرا یک تخمک برهنه واقع در درون محفظه ای به صورت پیاله دارد که که با گذشت زمان گوشت دار و قرمز رنگ شده، منظره یک میوه بسته را که در قسمت انتهایی باز است پیدا می کند.
سرخدارها معمولا بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ سال عمر می کنند اما برخی گونه ها می توانند بیشتر هم عمر کنند. تعیین سن درختان سرخدار مشکل است زیرا تنه آن ها توخالی می شود و شمردن حلقه ها مشکل ممکن نیست و همچنین تاریخ گذاری کربنی هم در مورد این درختان غیرممکن است. علاوه بر این درختان سرخدار می توانند در شرایط نامطلوب، رشد خود را قرن ها متوقف کنند تا اینکه دوباره شرایط مهیا شود و سپس دوباره به زندگی باز می گردند و رشد خود را از سر می گیرند. در این سال ها حلقه و ضخامتی به تنه درخت اضافه نمی شود. بنابراین تعیین سن این درختان بیشتر از روی حدس و گمان است.
چوب این درخت بسیار مقاوم است به نحوی که تا به حال مشاهده نشده موریانه ها از به آن حمله کرده باشند، علاوه بر آن رنگ و نقشی زیبا هم دارد که امروزه همین عوامل موجب نابودی جنگل های سرخدار هستند.
جنگل های سرخدار در ایران
جنگل های سرخدار در شمال از بلندی های گرگان، جنگل های نهارخوران تا جنگل های سوادکوه و در دره ها و پرتگاه های گیلان، مازندران و گرگان همراه با سایر گونه های جنگلی یافت می شوند. مهم ترین رویشـگاه طبیعی جنگل سـرخدار در ایـران در دره زرینگل شهرسـتان علی آباد کتول، اسـتان گلستان واقع است. سرخدار در زمین های سنگلاخی و پرشیب که به خوبی زهکشی شده و موادآلی بالا داشته باشد، می روید. نام های محلی آن در مازندران و گرگان (سرخدار، سرخه دار و سخدار) است. در علی آباد کتول، (سوختال) در رودسر و آستارا، (سیردار) نامیده می شود. قسمت عمده درختان سرخدار ایران در علی آباد کتول و روستای سیاه رودبار قرار دارند که حدود ۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
تلاش برای نجات جنگل های سرخدار
متاسفانه از چوب این درختان ارزشمند و مقاوم در ساخت صنایع دستی و هم چنین صنایع دخانیات و به ویژه قلیان سازی به وفور استفاده می شود، لذا این مساله مزید بر علت شده تا روند انقراض این گیاه تسریع شود. بنابر این امروزه تلاش های زیادی صورت می گیرد تا بتوانند به صورت مصنوعی به تکثیر این گیاه بپردازند، علاوه بر آن فعالان محیط زیست و افراد دلسوز تلاش دارند آگاهی مردم منطقه را بالا ببرند و با بهبود صنعت گردشگری در منطقه نیازهای اقتصادی قاچاقچیان چوب (بسیاری از آن ها به علت فقر شدید دست به این کار می زنند) را رفع کنند تا به این روش بتوانند جنگل های سرخدار را نجات بخشند.
خواص درمانی و سمی
در این درخت ماده ای سمی به نام تاکسین یا توکسین وجود دارد که انسان های نخستین از برگ آن نوعی سم مخصوص می ساختند. احتمالاواژه toxin در لاتین، به معنای سم، از نام این درخت گرفته شده است. در حال حاضر طی فرایندی مشکل و هزینه بر، آن را از درخت استخراج کرده و ماده ای به نام تاکسول را تولید می کنند که برای درمان سرطان سینه و پروستات بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.
به گفته کارشناس معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی استان گلستان تمامی داروهای مورد نیاز برای درمان سرطان‌های زنانه از ماده‌ای به نام تاکسول ساخته می‌شود که چون این ماده فرمول پیچیده‌ای دارد تاکنون از طریق شیمیایی این دارو ساخته نشده است، اما این ماده به طور طبیعی در گیاه سرخدار یافت می‌شود.
نگهداری و کاشت درخت سرخدار
سرخدار نیازی به نور زیاد ندارد و درختی سایه دوست است، آبیاری مورد نیاز آن متوسط است و دمای ۱۶ درجه برای آن ایده آل است. برای تکثیر آن از کاشت بذر و یا قلمه زدن استفاده می کنند. همان طور که گفته شد رشد این درخت بسیار آهسته است و گاهی ۲ تا ۳ سال طول می کشد تا جوانه بزند. معمولا نهال ها را ۲ تا ۳ سال نگه داری می کنند و سپس اقدام به کاشت آن در زمین می کنند. البته دقت داشته باشید که برگ و دانه درخت سرخدار بسیار سمی است و از تماس مستقیم با آن خودداری کنید.
شناسایی بزرگ‌ترین درخت سرخدار هیرکانی در مازندران
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری بابل از شناسایی یک اصله درخت تنومند سرخدار با قطر ۱۹۲ سانتی‌متر در جنگل‌های هیرکانی این شهرستان خبر داد که بزرگ‌ترین سرخدار جنگل‌های هیرکانی است.
به گزارش همشهری‌آنلاین به نقل از ایرنا، محمد صادق طهماسب‌پور ملکشاه افزود : این درخت سرخدار که دارای ۳۰ متر ارتفاع است و عمر آن به یکهزار و ۲۰۰ سال می رسد، در یک منطقه صعب العبور و در کنار یک پرتگاه قرار دارد.
وی گفت: منابع طبیعی بابل، استان مازندران به علت محدودیت‌های مالی نمی‌تواند اقدامات امنیتی و پیشگیرانه برای حفظ این میراث ماندگار انجام دهد، اما آمادگی داریم با همکاری اداره میراث فرهنگی و دستگاه‌های مرتبط اقدامات حفاظتی و امنیتی برای این میراث ماندگار ایجاد کنیم.
احتمالا قطورترین سرخدار جهان
یک پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس هم که این سرخدار را از نزدیک دید، گفت: این درخت سرخدار در بابل به عنوان قطورترین درخت سرخدار ایران و جهان محسوب می‌شود.
فرشاد یزدیان افزود: این درخت در یک حوزه آبریز یکصد هکتاری از یک توده بازمانده دوران جنگل‌های خزری است که دست‌نخورده باقی مانده است.
وی گفت: خوشبختانه در این منطقه یک دامدار دوستدار طبیعت یک خانه سرایی داشت که در کنار شغل دامداری از این درختان نادر هم حفاظت می‌کرد.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: امیدواریم رسانه‌ای کردن این خبر در حفظ و نگهداری این درخت نادر سرخدار اثربخش باشد.
شهرستان بابل دارای ۸۰ هزار هکتار جنگل‌های هیرکانی با درختانی اعم از سرخدار، انجیلی، افرا، راش، ممرز، بلوط و آزاد است.
درخت سرخدار از جمله درختان نادر و در حال انقراض جنگل‌های هیرکانی شمال است. این گونه درخت به کندی رشد می‌کند و هر ۱۰ سال یک سانتی‌متر بر قطر این درخت اضافه می‌شود.
در این درخت ماده‌ای سمی به نام تاکسین یا توکسین وجود دارد که انسان‌های نخستین از برگ آن نوعی سم مخصوص می‌ساختند. در حال حاضر از این ماده داروهایی برای درمان سرطان سینه و پروستات ساخته می‌شود.
تحقیق: لیلا بیات
موسسه همای جاده ابریشم
استاد محترم: مجید اسکندری
.w_748,h_90,r_k.JPG)
