پونه

پونه یا پودنه را در فارسی با اسامی دیگری چون پودینه، پود، پونا، پودنک و پودنۀ کوهی نیز می‌شناسند (مظفریان، ولی اله، 1394). پونه گیاهی معطر به ارتفاع تا 100 سانتی متر که در نقاط پرآب و حواشی نهرها در اغلب نقاط کشور یافت میشود. (اسکندری، مجید،1395)
پونه گیاهی است معطر با برگهایی شبیه به گیاه نعناع، اما گردتر از آن، و معمولاً در زمینهای مرطوب به ویژه کنار جویبارها می‌روید. گلهای ارغوانی خوشه‌ای و برگهای پرکرک از مشخصه‌های بارز این گیاه در کنار بوی خاص آن است. همین بو باعث شده تا نه ‌تنها در آشپزی ایرانی مصرف شود، بلکه در صنایع عطرسازی و شیرینی‌پزی نیز از عصارۀ آن استفاده گردد. ظاهراً گیاهان خودرویی که در گیلان با عنوان خالواش جهت معطر ساختن خوراکی به کار برده می‌شوند و نیز گیاه خودروی اوجی از دیگر انواع پونه‌اند.
پراکنش جغرافیایی پونه عمدتاً در شمال ایران، رشت، پیربازار، لاهیجان، بندر انزلی، گرگان و مینودشت است. البته گیاه دیگری به نام پونۀ کوهی نیز با ساقه و برگهای کرک‌دار و خوش‌بو و خاص ارتفاعات و مناطق کوهستانی وجود دارد که بیشتر در چالوس، اردبیل، تالش، آستارا، اورمیه و مریوان به شکل خودرو پراکنده است.
بیرونی ذیل فوتنج ضمن بر شمردن اسامی رومی و سریانی آن، پونه یا حَبَـق را به انواع بستانی و نهری و برّی و جبلی (پوذنۀ کوهی) تقسیم می‌کند. ابومنصور موفق هروی نیز در تعریف فوتنج (فونیج) آن را پودنه نیز نامیده، و طبیعت آن را گرم و خشک گفته، و ۳ جنس کوهی (فونتج جبلی)، جویباری (هیرازمای) و بوستانی (نعنع) برای آن برشمرده، و نوع کوهی آن را بهترین و خوشبوترین دانسته است.

پیشینه
پلینی اکبر (پلینیوس‌) در شرح انواع شرابها و عرقیجاتی که پارتها، هندیها و سوریها از انواع و اقسام میوه‌ها و گیاهان تهیه می‌کردند، به شراب (احتمالاً عرق) پونۀ وحشی اشاره کرده است که در آنها از پونه یاد شده است، بیشتر متون طبی‌اند. در سایر منابع نیز بر اهمیت پونه از ابعاد دیگر اشاره شده است. مثلاً در سدۀ ۴ ق / ۱۰ م در تحفة الغرایب و در سدۀ ۶ ق / ۱۲ م در «بیان الصناعات» به ویژگیهایی از پودنه مثل خاصیت دفع حشرات موذی و یا کاستن قوۀ باه پرداخته شده است. این گیاه در سقط جنین مرده و جفت آن نیز کاربرد داشته است. خاصیت دفع حشرات و جانوران موذی که برای پونه قائل بودند، ظاهراً باعث شده تا از آن در درمان بیماریهای انگلی پوستی هم استفاده کنند. مثلاً در کتاب عجایب المخلوقات حمام کردن با جوشاندۀ فوتنج برای درمان جرب توصیه شده است.
پونه در باورهای کشاورزی نیز دارای فواید بوده است. مثلاً اینکه ترکیب کوبیدۀ پودینۀ کوهی با کوبیدۀ درخت مریم و پراکندن آن در بوستان آفت‌زده و خشک‌شده باعث دفع آفت و آبادی مجدد بوستان خواهد شد. فاضل هروی ضمن آنکه دربارۀ خواص آفت‌زدایی پودنه به‌خصوص برای محافظت از جو توضیحاتی می‌دهد در توصیف آن این بیت را می‌آورد: چون مشک ختن بوی دهد پودنه در باغ / آباد ز بویش چمن و جمله مکان است.

در طب قدیم و طب مردمی
ابن ربن طبری نیز به خواص آب فودنج در روان ساختن ادرار، دفع جنین و مانند آنها اشاره کرده است. اخوینی بخاری فودنج با سرکه و آب آمیخته را سلیم‌تر دانسته است. او نسخه‌هایی متشکل از فودنج همراه با سایر گیاهان (معمولاً بودار) ارائه نموده است. رازی به نقل از ابن‌ماسویه فوتنج کوهی را گرم و خشک می‌خواند که اگر آن را همراهِ باقلا و عدس بپزند، نفخ را از بین می‌برد. دیگر آنکه بلغم را برطرف می‌سازد، معده را تقویت می‌کند و اگر با انجیر خورده شود، برای استسقا و سرفۀ حاصل از بلغم سودمند خواهد بود. شست‌وشوی بدن با آب فوتنج برای رفع خارش مفید است و خوردنش زردی ناشی از مرۀ سودا و صفرای غلیظ را بهبود می‌بخشد.
معمولاً از پونه در ترکیب با سایر ادویه نیز استفاده می‌شود و هر یک از این ترکیبات به منظور درمانی خاصی به کار گرفته می‌شوند. یعقوب کشکری برخی از این ترکیبات را مطرح کرده است، مثل معجونی برای تحریک استفراغ که در آن فوذنج نقش اصلی را ایفا می‌کند. اسحاق بن سلیمان بحث مفصلی را به انواع پونه ذیل مدخل فوذنج اختصاص داده است.
ابن‌سینا پس از شرح انواع فوذنج، خواص متعدد آن را برمی‌شمارد؛ مثلاً آن را تحلیل برنده و نرم‌کنندۀ زخمها به‌ویژه در علاج جذام می‌داند؛ افشرۀ پونه کرم گوش را از بین می‌برد؛ سوختۀ آن لثه را تقویت می‌کند؛ در دفع اخلاط سینه بسیار مفید است؛ و از دیگر فواید پونه رفع بی‌اشتهایی و ضعف معده، تسکین سکسکه، درمان یرقان، استسقا و دل به هم خوردگی است.
ابوالخیر اشبیلی پونه را ذیل حبق آورده است. از دیگر اطبایی که مفصلاً به این گیاه پرداخته و انواع و اقسام مصرف پونه را شرح داده‌اند، می‌توان به ابن‌بیطار و غسانی ترکمانی اشاره کرد. حاجی زین عطار پونۀ کوهی را به دو نوع با اسامی جاشا و فلفلمون تقسیم کرده است و انواع کوهی را خوشبوترین و مؤثرترین پونه‌ها می‌داند. عقیلی علوی شیرازی با گرم و خشک دانستنِ طبیعت فودنج، تمام خواص آن را به شکلی مختصر و مفید جمع‌آوری کرده است.
به‌تدریج برخی فواید پونه که در طب سنتی از آن یاد شد، نزد مردم رواج یافت و افزون بر آن در مناطق مختلف نیز از آن به عنوان داروی برخی ناخوشیها استفاده شد؛ مثلاً از برگهای پونه برای دهان‌شویه و رفع التهابات لثه استفاده می‌شود و گاه نیز دم‌کردۀ آن در دردهای مفصلی و اسهال کاربرد دارد.
امروزه در طب مردمی استفاده از پونه شامل این موارد است: رفع ناراحتیهای گزش مار و عقرب و درمان ناخوشیهایی چون سردرد، استفراغ، دل پیچه، بی‌اختیاری دفع ادرار، سنگ کلیه، اختلالات قاعدگی، سرفه، درد معده، بیماریهای سینه و قلب و یرقان. مردم بر این باورند که پونه دارای اثرات بادشکنی، صفرابری، خلط‌آوری و ضدعفونی‌کننده است. از نتایج به‌دست‌آمده از مصرف پونه رفع ناراحتیهای ناشی از گریپ و آرام کردن سرفه و خروج اخلاط است. در استعمال خارجی به منظور رفع لکه‌های جلدی نیز مصرف می‌شود.
در خصوص پونۀ کوهی نیز علاوه بر اسانس و برگ آن که در آشپزی و صنعت (تهیۀ صابون و عطر) کاربرد دارد، جوشاندۀ سرشاخۀ گل‌دار آن به‌عنوان داروی مدر، نیروبخش، مقوی معده، مسکّن اعصاب، قاعده‌آور و تسکین‌بخش دردهای قاعدگی استعمال می‌گردد؛ گاهی نیز جهت التیام سیاه‌سرفه، آسم و نقرس به کار می‌رود. در خیاو (مشکین‌شهر) گل پونه را یارپیزگولی می‌نامند و عرق آن را به منظور رفع دل‌درد تجویز می‌کنند. در همان‌جا آبسۀ دندان نیز با گل پونه درمان می‌شود و شست‌وشوی محل سوختگی با آب پونه نیز رواج دارد. مردم فراشبند برای درمان برخی ناراحتیهای معده از قبیل احساس سوزش، ترش کردن و نفخ از پونه (پِدِن) استفاده می‌کنند. دم‌کردۀ آن در سرماخوردگیها، رماتیسم و اسهال مصرف دارد. ضد اسهال بودن پونه در همه جای ایران از جمله خراسان شناخته شده است.
گرمازدگی از دیگر اختلالاتی است که با پونه درمان می‌شود. مردم پیرسواران دم‌کردۀ برگ پونه را بسیار مؤثرتر از هندوانه، ماست شیرین و آب خنک در درمان گرمازدگی می‌دانند. در کازرون هم پودنک (پونه) از نباتات طبی نزد تودۀ مردم به حساب می‌آید. لرها نیز عرق پودنه را به پیشانی می‌مالند تا سردرد تسکین یابد. گذاشتن پودنه در سوراخ دندان یکی از راههای کاستن از درد دندان است. گاه نیز مخلوط خمیر و پودنۀ داغ را از بیرون روی دندان می‌گذارند تا آبسۀ دندان بهبود یابد. حتى دم‌کردۀ پونه را برای بی‌خوابی مؤثر می‌دانند.
در نواحی مرکزی ایران معتقدند که پونه را باید با ماست و دوغ خورد تا سردی آنها را بگیرد و مانع نفخ و دل درد شود. جعفر شهری که فهرست کاملی از مزایای طبی پونه ارائه داده است، روشهای مختلفی را در استفاده از آن برمی‌شمارد، مثل خوردن آن، مصرف به شکل ضماد، تنقیه و شست‌وشو، و استفاده از سوزاندۀ خشک آن.
فراوانی و در دسترس بودن پونه، لطافت، خوش‌خوراکی و مهم‌تر از همه رایحۀ ملایم و دل‌نشین آن باعث شده است تا مردم ایران چه در نواحی کوهستانی و چه در مناطق مرطوب و دارای جویبارهای روان، با این گیاه خودرو مأنوس باشند. به همین سبب پونه در ملموس‌ترین ابعاد زندگی فرهنگی ایرانیان راه‌یافته، و کاملاً شناخته شده است.
جدا از اثرات درمانی و التیام‌بخش پونه که پیش‌تر به آن پرداخته شد، حضور آن در نظام آشپزی ایران پررنگ است. آشها ازجمله خوراکهایی هستند که در گوشه و کنار ایران با همراهی پونه تهیه می‌شوند. یکی از آنها آش پُلونی (پولانی) در بیرجند است که از آرد گندم تهیه می‌کنند و انواع و اقسام تخمهای گیاهی مثل تخم شوید، بومادران، گشنیز و نیز گل پونه به آن می‌افزایند. این آش که هم ارزش غذایی و هم ارزش دارویی دارد، در گذشته به آش لَخشَک یا آش لیتی معروف بوده است.
در مشکین‌شهر آشی طبخ می‌شود به نام دوغا آشی که تشریفات مفصلی دارد. این آش ترکیبی است از دوغ و برنج و نخود و پونه همراه با گوشت. یکی دیگر از غذاهای زمستانی که هنگام پخت به آن پونه می‌زنند، ترخینه است.
جدا از نقش خوراکی پونه، ظرافت، لطافت، زیبایی و عطر آن باعث شده تا از قدیم در ترانه‌های محلی و لالاییها یادی از پونه شود. در زمان ناصرالدین شاه ازجمله تصنیفهای معروفی که در مجالس زنانه با دایره‌زنگی و رقص می‌خواندند، تصنیف «لی‌لی را بردند گود زورخونه، لیلی‌لیلی / براش آوردند نعنا و پونه، لی‌لی» بوده است. شاید معروف‌ترین ترانه‌ای که در آن پونه به کار رفته، ترانۀ نوروزی «آی پونه، گل پونه، نعنا پونه، ریزه پونه، تازه پونه» باشد که بشارت‌دهندۀ آغاز سال نو و جوان شدن طبیعت است.
بارزترین نقش پونه در لالاییهای ایرانی متبلور است. مشهورترین این لالاییها که روایات مختلفی از آن نقل می‌شود، بخشی دارد به این مضمون: لالا، لالا، گل پونه / گدا اومد درِ خونه / / نونش دادم خوشش اومد / خودش رفت و سگش اومد.
باورهایی نیز در رابطه با پونه وجود دارد. در کومله، وارون‌بو (نوعی پونۀ معطر) را پس از غروب آفتاب نمی‌چینند و به کسی نمی‌دهند، زیرا معتقدند حاصل دسترنج فرد از بیخ خشک خواهد شد. در هرازجان در جشن شب اسفند به محض آنکه هوا تاریک می‌شود و چراغها را روشن می‌کنند، هنگام خوردن شام اول پلو و بعد آش می‌خورند. اگر به سبب سردی هوا پونه‌ها سر از خاک بیرون نکرده باشند و سر سفره پونه نباشد، بچه‌ها با افسوس می‌گویند: «حیف که امسال پیدونه‌ها از ترس اهمن و بهمن بیرون نیامده بودند». بزرگ‌ترها در جواب می‌گویند: «غصه نخورید، اسفندیار آمده، پدرشان را در می‌آورد». آن‌گاه به خواهش کودکان، بزرگ خانواده قصۀ اسفندیار را بازگو می‌کند.
ضرب‌المثلهایی نیز با پونه ساخته شده است، مثل ضرب‌المثل گیلکی «پودنۀ دم در خانه بو ندارد». اما بی‌شک مشهورترین و رایج‌ترین ضرب‌المثل فارسی که در آن پونه به کار رفته همان ضرب‌المثل «مار از پونه بدش میاد، دم لونه‌اش سبز می‌شود»، است.

استفاده از گیاه پونه در تغذیه دام و طیور
استفاده دارویی از آنتی بیوتیک ها در زمینه مبارزه با عوامل بیماریزا و همچنین استفاده از آنها به عنوان جزء افزودنی به منظوربهبود عملکرد دام در کنار آنها مشکلاتی را در برداشته است که از جمله این مشکلات میتوان به پیدا شدن گونه های میکروبی مقاومدر مقابل آنتی بیوتیک ها، باقی ماندن بقایای آنها در تولیدات و اثرات سوء این مواد بر مصرف کنندگان اشاره کرد. لذا درکشورهای اروپایی مصرف آنتی بیوتیک ها در پرورش دام و طیور ممنوع شده و در سایر کشورها نیز مصرف آنها محدودگردیده است. از جمله مزایای استفاده از گیاهان دارویی میتوان به ساده بودن کاربرد و نداشتن اثرات جانبی بر عملکرد حیوانات ونیز باقی نماندن بقایای مضر در فرآورده های تولیدی اشاره نمود.
فعالیت فارماکولوژیک پونه مربوط به اسانس موجود در آن است. گونه های مختلف نعناع به دلیل داشتن اسانس فراوان (منتول، کاروون، لیمونن، بتاپینن، منتون ، آلفا پینن، ژرانیول و تانن) از اهمیت خاصی برخوردارند. ترکیب اصلی موجود در این گیاه، اسانس روغنی فرار یا روغن منتول است. به علاوه در اعضای این گیاه مقداری تانن، موادرزینی و قند نیز وجود دارد و حاوی مقدار زیادی ویتامین است.
این گیاه در خاک های مرطوب و غنی از مواد آلی مانند کود برگ به خوبی رشد می کند . پونه باعث خوش طعم شدن گوشت جوجه هامی شود. اسانس نعناع خاصیت ضد میکروبی قوی علیه استافیلوکوکوس و اشریشیاکلی از خود نشان میدهد. منتول نعناع با ضد عفونی نمودن دستگاه گوارش و احتمالا کاهش میکروبهای مضر و نیز از طریق افزایش میزان ترشحات لوزالمعده و دیگر اندام های گوارشی،سبب افزایش هضم و جذب مواد مغذی شده و در نتیجه درصد تولید و عملکرد را بهبود می بخشد.) دیدارخواه، مسعود،1397)

کاربرد حشره کشی گیاه دارویی پونه در ایران
مصرف بی رویه حشره کش ها و بقایای آنها، اثرات منفی روی سلامت انسان و محیط می گذارند. گیاهان دارویی جزء ذخایر و منابع طبیعی هر کشوری هستند. تحقیقات زیادی درباره ی کاربرد اسانس های گیاهی صورت گرفته است. گیاه پونه دارای فعالیت های ضد باکتری، ضد قارچی و حشره کشی می باشد. بیشترین ترکیبات اسانس پونه را پولگون، آلفا ترپینه ال، منتون، منتوفوران، 1 و 8 سینئول، سیس ایزو پولگون، سینئول، پی پریتون، پی پریتنون اکسید، سیس پی پریتون اپوکسید، اکالیپتول و تیمول تشکیل می دهند. میزان LC50 پونه در مقایسه باسایر گیاهان بسیار کم می باشد و این نشان دهنده اثر سمیت بیشتر، این گیاه برای حشرات می باشد همچنین میزان مرگ و میر 96/6 درصد در حشرات برای پونه گزارش شده است.(کوهستانی، فاطمه؛ سید احمد هاشمی و صدف سبزواری،1397)

نام علمی    Mentha longifolia L.
Mentha spicata L.
Menthe sylvestris L.
نام عربی    نعناع بری، نعناع قمی، پونه سنبله ای
نام های دیگر    پودنه، Horsemint, brookmint(۷)
تیره گیاه    یا تیره نعنائیانLabiatae
مکان رویش    این گیاه در نواحی مرطوب و کنار جویبارهای استانهای گرگان، مازندران و گیلان می روید.
گیاه شناسی    گیاهی است علفی چند ساله، با ساقه های زیر زمینی رونده، ساقه ایستاده منشعب به ارتفاع ۳۰-۸۰ سانتی متر (۷)
ترکیبات شیمیایی    روغن فرار این گیاه عمدتا شامل ال- کاروون(۴۰-۸۰% عامل ایجاد کننده رایحه گیاه)و (-) لیمونن می باشند.
فلاوونوئیدهای موجود در عصاره گیاه عبارتند از تیمونین، مشتقات کافئیک اسید همچون رزماریک اسید.
بخش موثر اندام گیاه    بخشهای هوایی گلدار تازه
اثرات فارماکولوژیک در طب مدرن    اسانس گیاه ضد اسپاسم، باد شکن و محرک بوده و اثرات آنتی میکروبیال و حشره کشی نیز از آن مشاهده شده است.
درجه سردی و گرمی    در اول سوم گرم و خشک
خواص درمانی    از کتاب مخزن نوشته شود.
طرز استفاده    از این گیاه عمدتا در مصارف خوراکی به صورت روغن یا کنسانتره استفاده می شود.
عوارض جانبی و موارد احتیاط    تاکنون هیچگونه عارضه جانبی مضر و خطرناک از گیاه ناشی از مصرف به جای مقادیر درمانی گزارش نشده است اما روغن فرار گیاه به دلیل دارا بودن منتول و ال-کاروون واجد پتانسیل ضعیفی جهت حساسیت زایی می باشد.
منابع    ۱. الابنیه عن الحقایق الادویه، ابومنصور موفق هروي، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۱، ص
۲. هدایه المتعلمین فی الطب، ابوبکر اخوینی بخارائی، به کوشش جلال متینی،انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد،۱۳۷۱
۳. قانون فی الطب، ابن سینا، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی تهران: انتشارات سروش (صدا و سیما)، چاپ نهم،۱۳۸۹، ج۲، ص
۴. گیاهان داروئی ، ژان ولاگ – ژیری استودولا مترجم: ساعد زمان – انتشارات ققنوس، چاپ پنجم،۱۳۸۲، ص 
۵. معارف گیاهی، کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماریها، حسین میر حیدر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم،۱۳۸۵، ج۶،صص
۷. شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، ولی الله مظفریان، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ اول، ۱۳۹۱، ص ۵۱۵.
۸. کتاب مرجع گیاهان دارویی (جلد اول)، احمد امامی، شیرین فصیحی، ایرج مهرگان، انتشارات اندیشه آور، چاپ اول، صص۹۰۰-۹۰۱.
منبع جدول: https://ftm.tbzmed.ac.ir/

منابع:
    اسکندری، مجید، 1395، طبیعت گردی با گیاهان ایران
    دیدارخواه، مسعود،1397،بررسی اثرات استفاده از گیاه پونه در تغذیه دام و طیور،سومین همایش ملی کشت ارگانیک و ازدیاد گیاهان دارویی،ارومیه،،،https://civilica.com/doc/922720
    کوهستانی، فاطمه و هاشمی، سید احمد و سبزواری، صدف،1397،مروری بر کاربرد حشره کشی گیاه دارویی پونه (Mentha longifolia L) در ایران،دومین کنفرانس بین المللی گیاهان دارویی، کشاورزی ارگانیک، مواد طبیعی و دارویی، مشهد ،،،https://civilica.com/doc/918514
    مظفریان، ولی اله،1394، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران
    www.cgie.org.ir/
    https://ftm.tbzmed.ac.ir/

عنوان تحقیق : پونه

استاد: جناب دکتر مجید اسکندری

فراگیر: مجید بروجردیان- موسسه همای جاده ابریشم