بادام کوهی

بادام کوهی Amigdalus scoparia 
نام محلی: بادامک، بیو، ارجن، ارژن، بادامچه، بوخورک، ارجنک، بیف، آقچالی، قره چالی و تنگرس
خانواده: Rosaceae 

معرفی
بادام کوهی، نام درختچه سبز رنگی است با برگ‌های باریک و کوچک که در اقلیم نیمه خشک ایران می‌روید. بادام کوهی از خانواده گل سرخیان می‌باشد. ارتفاع متوسط گیاه بین ۲٫۵ تا ۳ متر و قطر تاج پوشش آن نیز به ۲ تا ۲٫۵ متر بالغ می‌گردد. گل‌های سفیدرنگ بادام معمولاً قبل از ظهور برگ‌ها در اوایل فروردین‌ماه ظاهر می‌شوند. دانه این گیاه که پس از فراوری (شیرین کردن) مصرف خوراکی دارد معمولاً از اوایل خرداد تا اواخر این ماه برداشت می‌شود.
بادام کوهی در خاک‌های عمیق تا نیمه‌عمیق، سنگ‌ریزه‌دار و بر روی تشکیلات آهکی – سیلیسی در شیب‌های ملایم کوهستان‌ها می‌روید. بومی ایران و منطقه خاورمیانه، گستردگی در مناطق جنوبی، مرکزی و شمال شرق ایران، در کوه‌های آهکی- سنگلاخی است. دامنه‌های ارتفاعی رویش‌گاه بادام کوهی بین ۲۰۰تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا، در خطوط هم باران ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر قرار گرفته‌اند. 
گستردگي بادام کوهی در مناطق جنوبی ، مرکزی وشمال شرق ايران، در کوههای آهکی- سنگلاخی ناحیه رویشی ایرانو-تورانی می‏باشد. دامنه های ارتفاعی رویشگاه بادام کوهی بین 800 تا 2700 متر از سطح دریا در خطوط هم باران 150 تا 250 میلی متر قرار گرفته اند.
این گیاه، در مناطق کوهستانی در استان‌های خراسان (کوهسرخ) فارس، کرمان خوزستان، سیستان و بلوچستان، یزد، اراک، کردستان، بختیاری، تهران، میانه و لرستان و در انواع مختلف خاک رشد می‌کند.

بادام کوهی به دلیل ریشه‌بندی عمودی و تاج مدور و قوی آن، این امکان را می‌دهد که حتی در شرایط نامساعد خاک با کمی رطوبت نیز رشد کند و حیات داشته باشد؛ بادام کوهی به دلیل تلخ بودن برگ و دانه، به‌وسیله گوسفندان خورده نمی‌شود و از مقاومت بالایی برخوردار است، ضمن این که ارزش دارویی بالایی دارد.
یکی از نکات بسیار جالب در رویش این چنین گیاهانی ارتباط بسیار جالبی است که این گیاهان با محیط خود دارند، سطح برگ گیاه در فصل بهار که بادام کوهی به گل می‌رود بسیار زیادتر است اما وقتی که دانه و میوه تشکیل شوند برگ‌ها به تدریج تحلیل می‌روند و غذاسازی گیاه بیشتر با ساقه‌های سبز رنگ گیاه انجام می‌شود.

رنگ گیاه سبز تیره نیست و به این دلیل است که جذب نور در این گیاه کاهش پیدا کند و گرمای درونی گیاه از بین نرود، یعنی گیاه تمام تلاش خود را روی این قضیه متمرکز می‌کند که آن مقدار اندک آبی که می‌تواند از شرایط سخت محیطی کسب کند به راحتی آن را از دست ندهد.
برگ: باریک، نیزه ای ویا قاشقی به طول40و عرض 7میلی متر با انتهای پهن و کند و دوسطح بدون کرک، حاشیه برگ هلالی،اره ای
شاخه: صاف وبراق. رنگ میوه بادام در حالت تازه سبز و پوشیده از کرک است ولی به تدریج قسمت گوشت‌دار میوه خشک می‌شود به طوری که به صورت پوسته ضخیم و خشکی در اطراف درون بر در می‌آید و در اواخر تابستان بهره‌برداری می‌شود.
گل: به ارتفاع 25 سانتیمتر و قبل از برگ ظاهرمی شود، منفرد یا دو تایی، هیپانتیوم آن استکانی شکل. گل‌های زیبا و صورتی و یا گلی روشن آن چون در اوایل بهار قبل از پیدایش برگ گیاه ظاهر می‌شود منظره بسیار قشنگی به درخت می‌دهد.
میوه: سفت، تخم مرغی به طول 20 و عرض mm 12، دارای کرک کوتاه، هسته زرد کاهی، صاف، دارای خطوط شیار کم عمق، قطرتاج پوش 2 تا 2.5 متر

 
مغز بادام کوهی از میوه رسیده درخت بادام کوهی و درست در انتهای مرحله خشک شدن میوه این درخت حاصل می آید،
در کل این میوه همانند بادام شیرین در ابتدا سبز و پوشیده از کرک بوده،به مرور زمان و با رسیدن میوه،
به تدریج پوشش خارجی سبز رنگ خشک شده و پوست آن نیز سفت و سخت می‌شود و مغز بادام کوهی در داخل آن رشد کرده و آماده استفاده می‌شود.

درختان بادام کوهی عموماً بسته به شرایط جوّی در انتهای فصل بهار و یا ابتدای تابستان به ثمر می نشینند.
مغز دانه های بادام کوهی بصورت طبیعی تلخ می باشند، اما با روش های محلی و سنتی بوسیله چندین بار جوشاندن در آب جوش و پاستوریزه کردن این دانه ها،مغز بادام کوهی را فرآوری، پاستوریزه و تلخی آنرا گرفته و به اصطلاح شیرین میکنند.
گل هاي سفید رنگ بادام معمولا قبل از ظهور برگ ها در اوایل فروردین ماه ظاهر می شود. میوه نیز در خرداد ماه رسيده و قابل جمع آوری است. 
 
خواص درماني
مسهل،ضد کرم، دم کرده پوست معالج سرفه و ناراحتیهای تنفسی و مسکن، روغن بادام معالجه سرفه، برونشیت و حبس البول . بادام کوهی بیشتر به صورت روغن یا ضماد و به شکل موضعی استفاده می شود. در درمان میگرن، سیاه سرفه و رماتیسم و درد، درمان ناراحتیهای قلبی،‌ سردرد و ترمیم زخم های کهنه و جراحت ها وتنگی نفس، ورم سینه و ریه موثر است. 
مخلوط آسیاب شده بادام تلخ و سرکه، ضماد خوبی برای سر درد می‌باشد و در صورت مالیدن آن بر دور چشم، در تقویت بینایی نیز موثر است. جالب اینکه در صورت قراردادن همین ضماد بر روی لکه‌های صورت، می‌تواند آنها را از بین ببرد. ضماد بادام تلخ همچنین در درمان زخم‌های کهنه، خارش و مخملک کاربرد دارد.
خوردن بادام تلخ به همراه عسل برای قولنج مفید بوده و در سلامت کبد و طحال نیز موثر است.
مصرف بادام کوهی بدون فرآوری معمول نبوده و خوردن آن به دلیل وجود آمیگدالین خطرناک است.
میوه بادام کوهی در حالت خام به دلیل داشتن ترکیبات خاص، تلخ بوده و نمی‌توان آن را مصرف کرد. ترکیبات موجود در این میوه عمدتا شامل اسید هیدروسیانیک است که در اکثر مغزهای تلخ دیده می‌شود. این اسید سمی بوده و مصرف آن مخصوصا در دز بالا ممکن است عوارضی مانند تهوع، اسپاسم، سردرد، درد شکمی و مشکلات تنفسی را به همراه داشته باشد. بنابراین جز در موارد خاص و با مشورت پزشک، نباید به خوردن حالت تلخ این نوع مغزها اقدام کرد. در این شرایط، بهره‌گیری از خواص بادام کوهی در میان افراد آشنا به این میوه بیشتر به واسطه خوردن میوه شیرین شده آن به عنوان تنقلات ممکن می‌گردد.
مصرف بادام تلخ به همراه نشاسته و نعناع برای رفع درد کلیه مفید است.
خوردن مخلوط بادام تلخ و شیره انگور در درمان ناراحتی‌های کلیه و از بین بردن سنگ کلیه موثر است.
قرار دادن شیاف بادام تلخ در مهبل برای درمان عقب افتادگی عادت ماهیانه کاربرد دارد.
خمیر بادام تلخ بوی بد پا و زیر بغل را رفع می‌کند.
خمیر بادام تلخ همچنین در درمان افراد مبتلا به اگزما مفید است. این دسته افراد بایستی نقاط مبتلا به اگزما را بجای صابون با این خمیر شستشو دهند.

برای تهیه روغن بادام تلخ، پس از خشک کردن و تمیز کردن مغز بادام، آن را به کمک آسیاب به‌صورت خمیر درمی‌آورند. پس از آن خمیر حاصله در دستگاه فشار قرار داده شده و روغن آن استخراج می‌گردد. این روغن دارای خواص زیر است:
•    دارای خاصیت نرم‌کنندگی و ضد التهاب بوده و در تهیه انواع داروهای بهداشتی کاربرد دارد.
•    مالیدن آن بر روی صورت، چین و چروک و لکه‌های صورت را از بین می‌برد.
ا    برای از بین بردن ترک‌های دست و پا که از سرما ایجاد می‌شود کاربرد دارد.
•    برای تنگی نفس، درمان سیاه سرفه، درد کلیه و خارج کردن سنگ مثانه مفید است.
 دم کرده ریشه بادام تلخ در پاک کردن طحال، کلیه و دفع کرم روده کاربرد دارد. برای درمان انواع دردها نیز از ضماد ریشه بادام تلخ استفاده می‌شود. خاکستر حاصل از ریشه این درختچه برای درمان سوختگی مفید است.
یکی از مواردی را که می‌توان از آن به عنوان خواص بادام کوهی یاد کرد، استفاده از ساقه جوان و ایستای این درختچه در تهیه سبدهای دستی است. تهیه جایگاهی خاص برای نگه‌داری مرغ‌های خانگی در روستاها به کمک ساقه‌های مذکور نیز در گذشته مرسوم بوده است. این موارد به نوعی صنایع دستی مرتبط با این گیاه بوده که توسط افراد متبحر در بافت ساقه‌های نرم و ایستای گیاه فوق تهیه می‌گردد.
صمغ گیاه بادام کوهی به زدو یا جدو معروف است. صمغ درخت بادام كوهي و گاهي آن را «صمغ شيرازي» مي‌نامند در رنگ‌هاي قرمز، زرد و نارنجي مشاهده مي‌شود و در قطع اخلاط، تحريك اشتها، خرد كردن سنگ مثانه، براي دندان درد کاربرد دارد. همچنین در صنايع نساجي، آهار پارچه، كاغذسازي، چسب، ليتوگرافي، جوهرسازي، بسياري از صنايع آرايشي و غذايي مصرف می شود. با افزایش فشار و سیلان شیره گیاه در فصل گرما، این صمغ به‌طور طبیعی از تنه درخت تراوش می‌کند. زدو دارای مواد معطر بوده و از آن در تهیه مواد خوشبو کننده دهان و دندان و نیز در صنایع آرایشی استفاده می‌شود. برخی از خواص منتسب به این صمغ به‌صورت زیر است:
•    در تحریک اشتها موثر است.
•    برای رفع درد دندان مفید است.
•    در خرد کردن و خارج کردن سنگ مثانه موثر است.
•    در صنایع نساجی برای آهار پارچه بکار می‌رود.
•    در صنایع کاغذسازی، جوهرسازی، لیتوگرافی و چسب کاربرد دارد.

تحقیق درس آشنایی با گیاهان ایران 
استاد مجید اسکندری 

سمیرا سلیمانی
دیماه ۱۳۹۸