درخت توسکا ( آلنوس- آلدر)

توسکا
اين درخت از تیره Betulaceae  ميباشد كه در دنیا بیش از ۳۰ نوع از گونه توسکا وجود دارد و تنها دو نوع از آن با نام‌های توسکای ییلاقی يا Subcordata  (سردسیر) و توسکای قشلاقی يا Glutirosa (گرمسیر) در ایران رشد می‌کنند.
در بخش اول به معرفی اجمالی این درخت پرداخته و در بخش دوم به بررسی افسانه¬های مختلف و موارد استفاده از این درخت می پردازیم. ( عکس سمت راست توسکای قشلاقی و عکس سمت چپ توسکای ییلاقی)
  
بخش اول
ريشه نام
در فرهنگ دهخدا، توسکا به صورت «توسه» و «توسِکا» (به کسر سین) آورده شده ‌است. این در حالی است که امروزه نام این درخت با س ساکن تلفظ می‌شود: توسْکا. این نام ریشه در طبری باستان دارد. نام این درخت در اکثر نقاط گیلان و لاهیجان «توسه» (در لاهیجان سیاه ‌توسه و سفید توسه)، در رودسر «توسا» و در گرگان و مازندران «توسکا» (در نور: تسکا) است. در مناطقی مانند آستارا، طالش و طالقان این درخت «رازدار» (یا رزدار) نام دارد که «دار» در زبان‌های این مناطق به معنی «درخت» است (توجه شود به ترکیب «دار و درخت» در فارسی امروز.)
از دیگر نام¬های این درخت می¬توان به آلنوس، آلدر، آلدر سیاه، و آلدر اروپایی نیز اشاره کرد. 
( Alnus, Alder, Black Alder, European Alder )
بوم‌شناسی
توسکا بومی قاره¬ اروپا و جزایر بریتانیا است. محل رشد توسکا معمولاً در مناطق پر آب، مانند حاشیه¬ي رودخانه ها و سواحل، و همچنین حاشیه¬ي جنگل‌هاست و داخل جنگل به ندرت رشد می‌کند. این درختان در تمامی کره¬ي زمین وجود دارند و پراكنش آن از ژاپن به سمت آسیای شرقی و شمال هیمالیا و سپس درون اروپا و شمال آفریقا ادامه دارد. در قاره¬ي آمریکا نیز از شمال قاره و بخش شرقی کانادا، انتاریو به سمت غرب و سپس جنوب و منطقه¬ي غربی آمریکای جنوبی و رشته‌کوه آند و نیز در شیلی پراکنده‌ مي¬باشد.
این گونه فقط در بخش شمالی ایران وجود دارد و مربوط به جنگل¬هاي حوزه هيركاني و يا خزری است. در جنگل‌های مازندران و گرگان و گیلان، مناطق جنگلی طالقان، لاهیجان، آستارا و طالش که همه دارای خاکی مرطوب هستند، رشد می‌کند. درختان توسکا در جنگل های کرانه دریای مازندران از جلگه تا ارتفاع هزارمتر از سطح دریا به فراوانی یافت میشود. توسکای قشلاقی نیز در زمین های مرطوب با آب تحت الرض زیاد و بالا رشد میکند. 
گونه های توسکا غالبا بر روی دامنه های مرطوب و همچنین در کنار نهرها و رودخانه ها به صورت بومی وجود دارند و از طرفی به علت کم توقع بودن در مقابل یخبندان، میتوان آنها را حتی در دامنه های سنگلاخی و قسمت هایی که در اثر شسته شدن خاک به وجود آمدند و بر روی خاک های ضعیف که از نظر ازت در سطح پایینی قرار دارند نیز یافت. (شهریاری)
در منابع مختلف داخلی قید شده که میزان رویش توسکای ییلاقی بستگی به شرایط خاک و فیزیوگرافی رویشگاه بستگی دارد. رطوبت، عمق و حاصلخیزی خاک، همچنین شیب دامنه از مهمترین عوامل محیطی موثر در میزان رویش و تولید این گونه ی درختی می باشد.    
درخت توسکا نسبت به رطوبت خاک دارای ریشه های سطحی و گاهی عمیق است. هرچقدر خاک نمناک تر باشد، ریشه آن سطحی تر است. و در خاک های کم آب، ریشه برای جست و جوی رطوبت به قسمت های عمیق تر خاک فرو میرود.
به عنوان یکی از گونه های با ارزش جهت بهبود خاک به شمار میرود و با داشتن برگ های سرشار از پروتیین، در تحریک و فعال کردن موجودات زنده خاک، بهتر و بالاتر از سایر گونه های درختی می باشد (پورهاشمی, 1390). 
میوه 
همچون تمام درختان خانواده غان، کت‌کین‌ها به انگلیسیcatkin)  ) یا میوه‌های نر و ماده هردو در یک درخت قرار دارند. کت‌کین‌های نر در پاییز ظاهر می‌شوند و ماده‌ها در اواخر زمستان و اوایل بهار در میان شاخه‌های تیره‌تر پديدار مي¬شوند. رنگ نرها سرخ تیره است و نزدیک به ۱۰ سانتیمتر طول دارند. در زمستان حیوانات وحشی از میوه آن تغذیه میکنند. 
 
بخش دوم
تاریخچه¬¬ی چوب توسکا
چوب توسکا ( آلدر) پیش از اینکه ساکن آمریکای شمالی شود، در نقاط مختلف دنیا مانند اروپا، سیبری، ایران و آفریقای شمالی پیدا می‌شد. یک افسانه قدیمی، درخت توسکا سیاه را پادشاهی پنهان در جنگل‌های اسکاتلند می‌نامد. در عهد مفرغ، اسکاتلندی‌ها در دنیای خیالی و واقعی خود از چوب توسکا برای ساخت قلعه‌های چوبی استفاده می‌کردند. چوب توسکا بعد از اینکه در آب رها می¬شود، استحکامی عجیب پیدا می‌کند و در برابر اثرات پوسيدگي آب نيز مقاوم و منعطف است. در دوران انقلاب صنعتی از توسکا در اسکله و به عنوان لنگرگاه استفاده می‌شد. (منبع1) جالب است بدانيد كه بخشي از ونيز نیز بر روي تنه درختان توسکا بنا شده است! به دليل اينكه به محض اينكه اين چوب وارد آب مي¬شود، مقاومتش مثل سنگ سفت مي¬شود! براي همين در قديم بسياري از ستون¬هاي گذرگاه¬ها، و پل¬هایی كه در مجاورت تالاب¬ها قرار داشت را با استفاده از اين چوب مي¬ساختند. اما به محض اينكه از آب خارج مي¬شود و در مجاورت هوا قرار مي¬گيرد، به سرعت شروع به تجزيه شدن مي¬كند. به همین دلیل توصیه می‌شود كه اگر کنده¬ي توسکا بلافاصله مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، آن را داخل آب ذخیره کنیم. (منبع2)
افسانه¬ها
قوم سلت ( دروئید ) بر این باور بودند که با توجه به اینکه درخت آلدر ( توسکا)، گل آذین نر و ماده بر روی یک شاخه دارد، در نتیجه سنبلی از تساوی بین زن و مرد می¬باشد. همچنين آن¬ها اين درخت را به شجاعت و تكامل روح پيوند دادند که به مرگ و قيامت نيز ارتباط داشته است. اين تفكر در ميان مردم اتريش هم رايج بود و بر اين باور بودند كه اين درخت مي¬تواند باعث زنده شدن مردگان شود.
در اساطير ايرلندي نيز آمده است كه اولين انسان¬ها از درخت آلدر به وجود آمده¬اند كه به عنوان درخت جن در نظر گرفته شده است كه نه تنها توسط قوم آب محافظت ميشود  ( اشاره کنیم به آب¬دوست بودن این درخت)، بلكه مظهر آتش و جهان خاكي نيز مي¬باشد.
در قسمت¬هايي از جنوب ايرلند، قطع درخت آلدر جرم محسوب مي¬شد. زيرا بر اين باور بودند كه روح درخت عصباني مي¬شود و براي گرفتن انتقام، خانه¬هايشان را آتش خواهد زد. احتملا اين تفكر برگرفته از اين موضوع است كه هنگامي كه درخت قطع مي-شود، شيره¬ي روشن قرمز-نارنجي رنگ آن، به رنگ قرمز خوني تغيير رنگ مي¬دهد. (منبع2)
در افسانه¬ي ديگري آمده است كه درخت توسكا، درخت پيشگويي و فداكاري مي¬باشد. و سپري كه از چوب اين درخت ساخته شود، از جنگجويان در زمان جنگ محافظت مي¬كند. و اگر در جنگ اين سپر آسيب ميديد و يا مي¬شكست، جنگجويان بر اين باور بودند كه روح آلدر است كه خونريزي مي¬كند و در نتیجه از آنها در برابر زخمي شدن محافظت مي¬كند.  جنگجويانه به سپرهايشان بينهايت وابسته بودند و در اساطير ايراندي حتي براي سپرهايشان يك اسم انتخاب مي¬كردند و بر اين باور بودند كه قدرتی جادويي در آن¬ها نهفته است. البته اين باور به همان خاصيت شيره اين درخت بر ميگردد كه به محض بريده شدن، رنگ آن به قرمز خوني رنگ، تغيير رنگ مي¬دهد.
هرچند ايرلندي¬ها به كيفيت چوب اين درخت علاقه داشتند، گذر كردن از کنار درخت توسكا در سفرهايشان را بديمن مي-دانستند. اين تفكر شايد برگرفته از اين موضوع باشد كه نخلستان¬هاي توسكا، معمولا تاريك و باتلاقي است كه پيشتر نيز اشاره شد كه درخت توسكا سياه را پادشاه پنهان در جنگل¬هاي اسكاتلند مي¬نامند. در نتيجه ايرلندي¬ها بر اين باور بودند كه ارواح شيطاني در آن زندگي مي¬كند، و به همين دليل مسيرهاي ديگری را انتخاب مي¬كردند و دور مي¬زدند! همچنين بر اين باور بودند كه در زمان شروع يك پياده روي طولاني، اگر مقداري برگ اين درخت را داخل كفش بگذاريم، باعث خنك شدن پاها شده و از ايجاد درد جلوگيري مي¬كند.
از ديگر خصوصيات جالب اين درخت اين است كه با آتش و حرارت بسيار بالا و شديد مي¬سوزد و همين امر باعث شد كه مناسب ساخت اسلحه باشد.
از دود و حركت شعله¬ي حاصل از سوختن اين درخت نيز در فال گيري استفاده مي¬كردند.
همچنين از سال 1956، Fender سازنده گيتار، از چوب اين درخت براي ساخت بدنه¬ي گيتار الكترونيك نيز استفاده كرد. (منبع3) 

موارد استفاده 
پوست توسکا دارای مقدار قابل ملاحظه ای مازوج یا همان تانَن  است که در صنایع دباغی به منظور رنگ آمیزی مورد استفاده قرار میگیرد. از شيره، برگ درخت، و از پوست درخت آلدر در صنعت رنگرزي و دباغي نيز استفاده مي¬شود. (شهریاری) رنگ سبز را از برگ درخت، رنگ قرمز را از شيره آن و رنگ قهوه¬اي را از چوب درخت مي¬گيرند.  از چوب  آن نیز در روکش سازی، مدادسازی، صندوق و جعبه سازی، قایق سازی، شمع زنی معادن، قالب بندی نیز استفاده می¬شود. (منبع2)
در پزشكي نيز از برگ و پوست اين درخت، كه شامل تانن است، به عنوان ضدعفوني كننده و درمان زخم¬هاي پوستي، راش¬هاي پوستي و تورم غدد استفاده مي¬شود. (منبع2)
اما ذكر اين نكته ضروري است كه استفاده از پوست تازه آن تهوع آور بوده و بهتر است مصرف نشود. همچنين از پوست خشك آن، براي درمان تورم، التهاب دهان و گلو نيز استفاده مي¬شود. جوشاندن پوست اين درخت نيز براي درمان شپش، مشكلات پوستي، زخم، سوختگي و التهاب مفيد مي¬باشد. از جوشاندن برگ تابستانه¬ي اين درخت نیز براي درمان سرطان سينه، مري ، لوزالمعده، روده، زبان و رحم نيز استفاده مي¬كنند. و شايد جالب باشد كه بدانيد كه از مايع آن به عنوان مسواك نيز استفاده مي¬كنند. (منبع4)
همچنين در درمان رماتيسم نيز مفيد است. حتي گفته مي¬شود كه برگ تازه اين درخت، ضد حشره است. و در قديم برگ خشك شده¬ی اين درخت را به خاطر خاصيت ضد باكتري بودنش، به بالشت مي¬دوختند. (منبع3)

فهرست منابع

Bibliography
(n.d.). Retrieved from http://caspian-door.com/%D8%AA%D9%88%D8%B3%DA%A9%D8%A7/
(n.d.). Retrieved from https://ireland-calling.com/celtic-mythology-alder-tree/
(n.d.). Retrieved from https://www.thehazeltree.co.uk/2015/08/23/the-spirit-of-the-alder/
(n.d.). Retrieved from http://www.naturalmedicinalherbs.net/herbs/a/alnus-glutinosa=alder.php
پورهاشمی, پ. پ. (1390). تغییرات رویش گونه ی توسکای ییلاقی طی سه دهه در قطعه خزر باغ گیاه شناسی ملی ایران.
شهریاری, د. ق. (n.d.). جنگل شناسی عمومی.

تهیه کننده : نغمه ظهراب زاده ده بزرگی
درس آشنایی با گیاهان ایران – دوره 43 موسسه طبیعت
استاد: جناب آقای مجید اسکندری