خواب بذر

بذر خواب به بذری اشاره دارد که علی رقم وجود شرایط مناسب محیطی قادر به جوانه زنی نیست. در بسیاری از گونه های گیاهی با بررسی شرایط محیطی طبیعی رشد گیاه می توان به راه هایی برای شکستن خواب بذر آنها پی برد.
 
در طبیعت، وجود مکانیسم های خواب باعث می شود تا بذر در شرایط و زمان مناسب جوانه بزند. در زراعت، گیاهان بسیاری همچون غلات، اصلاح شده اند تا دوره خواب آن ها کوتاه شود و عوامل موثر برخواب در طول دوره نگهداری بذر در انبار از بین بروند و وقتی که بذر در زمین کاشته می شود سریعا جوانه بزند.
 
واژه های مهم:
خواب (Dormancy)- معنی کلی: کمبود رشد به دلایل مختلف خارجی و داخلی.
 
خواب بذر (Seed dormancy)- عدم جوانه زنی بذر حتی در شرایطی که عوامل محیطی مساعد هستند.
 
در طبیعت ، خواب بذر فرایندی است که به گونه های مختلف اجازه می دهد تا در شرایط محیطی خاص زنده بمانند. خواب باعث می شود تا عمل جوانه زنی در بهترین زمان و مکان انجام شود تا گیاهچه کوچک و ضعیف صدمه نبیند. البته در گیاهان زراعی سعی شده است تا این خواب از بین برود.
 
سکون (Quiescence)- دوره ای است که در آن بذر در صورتی که آب جذب کند می تواند جوانه بزند. در این دوره هیچ مانع داخلی برای جوانه زنی بذر وجود ندارد.
 
پس رسی (After ripening)- مراحل فیزیولوژیکی است که پس از برداشت بذر در آن اتفاق می افتد و امکان جوانه زنی بذر را بوجود می آورد.
 
خواب اولیه (Primary dormancy)- این خواب زمانی ایجاد می شود که بذر بر روی گیاه قرار دارد و در زمان برداشت بذر در آن وجود دارد.
 
خواب ثانویه (Secondary dormancy)- این خواب برای جلوگیری از جوانه زنی بوده و زمانی ایجاد می شود که بذر از گیاه جدا شده و در شرایط نامطلوب محیطی قرار گیرد. در واقع بذر در ابتدا دارای خواب نبوده و شرایط نامساعد آن را به خواب می برند.
 
مثال: بذر گونه هایی که در بهار می رسند، پس از جدا شدن از گیاه و قرارگیری در خاک به سرعت و بدون وقفه جوانه می زند زیرا خاک مرطوب بوده، دما مطلوب است و فصل رشد به اندازه کافی وجود دارد. اما اگر شرایط محیط نامساعد باشد، مثلا محیط خشک باشد، بذر جوانه نزده و به یک دوره سرما در زمستان نیاز خواهد داشت تا بتوانند در بهار بعد جوانه بزند که شرایط مناسب است و فصل رشد نیز باقی است.
 
در این جا توجه به این نکته لازم است که وقتی بذرها می رسند ممکن است دارای خواب باشند یا نباشند. اگر دارای خواب باشند، بدان معنی است که دارای خواب اولیه هستند. گروهی از بذرها نیز که خواب نیستند، در دوره سکون می باشند. این بذور اگر شرایط محیطی مثل رطوبت و حرارت و ... مناسب باشد به سرعت جوانه خواهند زد. البته همین بذور بدون خواب اولیه نیز اگر خشک شوند وارد دوره خواب خواهند شد.
 
به طور کلی 3 مکانیسم وجود دارد که باعث القای خواب در بذر می شوند:
1-پوشش بذر – پوسته بذر می تواند جذب آب، توسعه جنین، تبادل گازها و شسته شدن مواد شیمیایی بازدارنده جوانه زنی را محدود کند.
 
2- بازدارنده های شیمیایی مثل تنظیم کننده های رشد و غیره.
 
3- عوامل مورفولوژیکی مثل کوچک و یا نابالغ بودن جنین.
 
معمولا خواب بذر ناشی از ترکیب عوامل مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی است.
 
فهرست کلی خواب بذر (نیکو لیوا 1977).
 
خواب اولیه.
A. خواب خارجی- این نوع خواب مربوط به عوملی خارج از جنین است و 3 حالت دارد:
     1- فیزیکی
     2- مکانیکی
     3- شیمیایی
 
B. خواب داخلی – این نوع خواب مربوط به عواملی درون جنین است و 2 حالت دارد:
     1- مورفولوژیکی- جنین یا رشد نکرده ، یا بسیار کوچک و باریک است و یا تمایز نیافته است.
     2- فیزیولوژیکی- به 3 صورت سطحی، متوسط و عمیق وجود دارد.
 
C. ترکیبی (ترکیبی از خواب های مختلف) که 2 حالت دارد.
     1- مورفوفیزیولوژیکی- یا مربوط به محور بالای لپه است یا مربوط به محور بالای لپه و ریشه چه است.
     2- خواب خارجی- داخلی.
 
خواب ثانویه.
     1- خواب دمایی.
     2- خواب شرایط محیطی.
 
 
طبقه بندی و توضیح انواع خواب بذر.
خواب اولیه.
A. خواب خارجی.
1- فیزیکی- پوسته بذر به نفوذ آب مقاوم است و بنابراین رطوبت بذر بسیار کم خواهد بود. در این مورد، حبوبات مثال مناسبی هستند. در این حالت جنین در حالت سکون است. دلیل خواب فیزیکی، ساختار ردیف سلولهای خارجی است که به آب نفوذ ناپذیراست. سلول های بزرگ پارانشیمی، سلول های خارجی لعابی و یا اندوکارپ سخت شده، سه دلیلی هستند که پوسته بذر را به آب نفوذ ناپذیر می کنند. این گونه پوسته بذر در مراحل آخر رشد بذر، ایجاد می شود.
 
 
اثر عمق سوراخ روی پوسته
شکل 1- در مطالعه ای بر روی گیاه خاراگل یا همان شبدرک (Coronilla varia) مشخص شد که با افزایش عمق سوراخ ایجاد شده در پوسته بذر، مقدار نفوذ آب به آن افزایش پیدا می کند.
 
2- خواب مکانیکی- در این خواب، پوسته بذر به قدری سخت است که به جنین اجازه بزرگ شدن در حین جوانه زنی را نمی دهد. دلیل این موضوع عبارت است از ساختار پوسته بذر. این نوع خواب به عنوان مثال در زیتون اتفاق می افتد.
 
در طبیعت پوسته سخت بذور به تدریج توسط عواملی همچون اسید ها، میکروارگانیسم ها، رطوبت و گرما و آتش سوزی جنگل از بین رفته و نازک می شود. برای غلبه بر این پوسته به طور مصنوعی نیز می توان آنرا با سنباده سایید یا از آب داغ، اسید، محیط گرم و مرطوب، آتش (که در طبیعت باعث ذوب شدن رزین میوه های کاج می شود) و ... استفاده نمود. وقتی پوسته سخت بذر خراش بر دارد، آب می تواند وارد بذر شود. البته در این زمان بذر نسبت به هجوم میکروارگانیسم ها حساس تر است.
 
3- خواب شیمیایی- وجود مواد شیمیایی بازدارنده در پوسته خارجی بسیار از میوه ها و بذرها باعث بروز خواب شیمیایی در آنها می شود. این مواد در میوه های آبدار و نیز در غلاف یا کپسول میوه های خشک وجود دارند. سیب، مرکبات، انگور و گیاهان بیابانی مثال هایی در این رابطه هستند. به ندرت می توان این نوع خواب را با نگهداری بذر در محیط خشک از بین برد. این نوع خواب ممکن است در دیگر بافت های اطراف جنین مثل اندوسپرم نیز وجود داشته باشد.
 
بعلاوه تبادل اکسیژن نیز ممکن است توسط یک لایه ها لعابی محدود شود. این حالت نیز در اسفناج و برخی از گیاهان تیره آستراسه (مرکبان= کاسنی) دیده شود.
 
در طبیعت این مواد توسط باران های شدید از پوسته بذر آبشویی شده و گاهی اوقات نیز جذب ذرات خاک می شوند. به طور مصنوعی نیز می توان این مواد را از پوسته بذر با آب جاری شست و یا اگر آب ساکن است آن را چند روز به طور روزانه عوض نمود، از تیمار سرما دهی استفاده کرد یا با استفاده از هورمونهایی مثل GA3 پوسته بذر را از بین برد.
 
B. خواب درونی.
1- خواب مورفولوژیکی.
در این نوع خواب در هنگام رسیدن بذر، جنین رشد کامل نکرده است و پس از جدا شدن از گیاه نیز جنین به دوره ای نیاز دارد تا رشد کند. در این وضعیت، فضایی که جنین درون بذر اشغال می کند مهم است. این حالت در برخی گونه های علفی مثل جنس آلاله و خشخاش ، برخی گونه های چوبی مثل درخت راج و گیاهان گرمسیری مثل نخل خرما وجود داشته و اغلب همراه با خواب های دیگر مثل سخت بودن پوسته بذر است. سه حالت دارد:
 
* جنین رشد نکرده- در مرحله تشکیل جنین ایجاد می شود و ممکن است به خاطر وجود مواد شیمیایی باز دارنده باشد. مثل تیره های آلاله، خشخاش و عشقه.
 
* جنین بسیار کوچک و باریک- در مرحله رشد جنین رخ داده و باعث می شود تا جنین تنها به اندازه نصف فضای مربوط به خود رشد کند. عوامل بازدارنده شیمیایی نیز ممکن است وجود داشته باشند. مثل تیره های جعفری (چتریان)، ورسک و پامچال.
 
* جنین تمایز نیافته- مثل خانواده ثعلب.
 
برای از بین بردن این نوع خواب ها به طور مصنوعی می توان از دماهای متناوب سرد و گرم، هورمون GA3 و یا تیمار سرما دهی استفاده نمود ( دمای 59 درجه فارنهایت).
 
برخی از گونه های گرمسیری نیز به یک دوره با دمای بالا نیاز دارند تا رشد جنین آن ها کامل شود. درمورد درخت خرما حدود چند سال است طول می کشد تا در شرایط طبیعی بذر بتواند جوانه بزند که این دوره را می توان با تیمار دمایی (در 100 درجه فارنهایت) کوتاه نمود.
 
2- خواب فیزیولوژیکی.
* سطحی- معمولا کوتاه مدت بوده و در مدت نگهداری در انبار از بین می رود. حدود 1 تا 6 ماه طول کشیده و اصلی ترین مشکلی که ایجاد می کند در آزمایشگاه های تست بذر است.
 
خواب نوری- به نظر می رسد که عوامل کنترل کننده آن در غشای درونی بذور تازه برداشت شده باشد. می تواند تحت تاثیر بازدارنده های شیمیایی و یا کمبود تبادل اکسیژن باشد. معمولا در بذوری که به نور نیاز دارند تا جوانه بزنند دیده می شود. این نوع خواب نیز از یک تا شش ماه طول کشیده و با نگهداری در انبار از بین می رود. در بذر گیاهانی مانند کاهو، بین نیاز دمایی و نوری واکنش هایی وجود دارد. به عنوان مثال، بذر کاهو زمانی که تازه است به نور نیاز دارد تا جوانه بزند. اما این نیاز نوری می تواند توسط دمای کم جایگزین شود به نحوی که بذر کاهو می تواند در تاریکی و با دمای زیر 73 درجه فارنهایت جوانه بزند.
 
هورمون ها نیز می توانند بر جوانه زنی بذور حساس به نور موثر باشد. ABA در نور و تاریکی از جوانه زنی بذر جلوگیری می کند. کینتین (یک سیتوکنین) تنها در نور می تواند بر اثر ABA غلبه کند. تیمار ABA بعلاوه GA3 در تاریکی منجر به هیچ گونه جوانه زنی نمی شود اما اگر کنیتین نیز به آنها اضافه شود بذور جوانه خواهند زد.
 
عوامل کنترل کننده خواب نوری در فیتوکروم ها وجود دارند. نور آفتاب (نسبت نور قرمز به نور قرمز دور = 2 به 1) فیتوکروم را به حالت فعال تبدیل می کند. اما زمانی که شاخ و برگ گیاهان روی زمین سایه انداخته باشد (نسبت نور قرمز به قرمز دور = 12/0 به 1 تا 70/0 به 1)، نور قرمز دور غلبه خواهد داشت و فیتوکروم به شکل غیر فعال تبدیل می شود.
 
وجود برخی از ویژگی ها در گیاهان علفی مثل گیاهان یکساله و سبزیجات، در آزمایشگاه های آزمون بذر ایجاد مشکل می کند. زیرا این آزمایشگاه ها با بذوره تازه برداشت شده سروکار دارند. در طول دوره انبار داری، این ویژگی ها از بین رفته و با خشک شدن بذر، پوسته نیز آب خود را از دست داده و دیگر از نظر فیزیولوژیکی فعال نیست.
 
برای غلبه بر این نوع خواب به طور مصنوعی، استفاده از تیمار هایی مثل نگهداری در محیط خشک، سرمادهی به مدت چند روز، نور در تناوب با دما، نیترات پتاسیم (KNO3) و هورمون هایی مثل GA3 مفید خواهد بود.
 
 
* خواب فیزیولوژیکی عمق متوسط- در این حالت عوامل کنترل کننده خواب در پوسته بذر، بافت های احاطه کننده جنین و نیز خود جنین قرار دارند. این خواب مشخصه سوزنی برگان است. البته جنین خواب نبوده و در حالت سکون است و اگر شرایط مناسب باشد جوانه خواهد زد ولی مکانیسم دقیق آن مشخص نیست. سرما زمان لازم برای جوانه زدن را کاهش می دهد اما به طور قطعی نیز مورد نیاز نیست. میزان تیمار تناوب دمایی لازم نیز به مقدار قابل توجهی کمتر از خواب فیزیولوژیکی عمیق است.
 
سرمادهی باعث می شود تا نیروی ایجاد شده توسط ریشه چه افزایش یابد. با آزاد شدن خواب، این نیرو نیز زیاد شده و اگر مدت آن کافی باشد، ممکن است ریشه چه از پوسته بذر خارج شود. به این عامل پتانسیل رشد گفته می شود که روشی غیر مستقیم برای انداه گیری نیرویی است که توسط ریشه چه به کار رفته تا پوسته را سوراخ کند.
 
برخی بذرها که به طور کلی در گروه خواب های خارجی قرار داشتند (مثل زیتون و گردو)، توسط فردی به نام Geneve در بخش خواب فیزیولوزیکی عمق متوسط طبقه شده اند زیرا علاوه بر خواب مکانیکی که توسط اندوکارپ ایجاد می شود به یک دوره تیمار سرما دهی نیز نیاز دارند.
 
به منظور غلبه کردن بر این نوع خواب به طور مصنوعی می توان از تیمار دماهای متناوب به مدت یک تا چند ماه استفاده نمود. البته GA3 نیز موثر خواهد بود (نکات دقیق تیمار تناوب دمایی مانند خواب فیزیولوژیکی عمیق می باشد).
 
* خواب فیزیولوژیکی عمیق.
این نوع خواب مشخصه درختان مناطق معتدله بوده و عوامل کنترل کننده خواب درون جنین قرار دارند. در این بذور، جنین از نظر فیزیولوژیکی رشد کامل نکرده و ساختار روزت مانند دارد. مریستم، محلی است که می تواند سرمادهی ناقص به بذر را تشخیص دهد. اگر نوک ساقه از بین برود، جوانه های جانبی رشد خواهند کرد. میزان تیمار متناوب دمایی که برای غلبه بر این خواب لازم است، معمولا بیش از 8 هفته است.
 
در طبیعت، بذر در پاییز رسیده ولی دارای خواب بوده و مرطوب است. در زمستان سرما بر بذر اثر گذاشته و با گرم شدن هوا در بهار، بذرها که سرمای کافی دیده اند جوانه خواهند زد. در نواحی سردتر، بذر به سرمای بیشتر و طولانی تری نیاز دارد و این باعث می شود که بذر از سرمای بهاره در امان بماند.
 
بنابراین در طبیعت این خواب با تناوب دمایی و سرما دیدن از بین می رود.
برای غلبه بر این خواب به طور مصنوعی نیز می توان از تیمارهای تناوب دمایی و سرمادهی همراه با رطوبت استفاده کرد.
 
نیاز ها :
رطوبت: سطح رطوبت باید 50 % باشد و وقتی دوره پس رسی شروع شد، بذر ها نباید خشک شوند.
 
دما: دما بر میزان جوانه زنی اثر خواهد داشت و معمولا بذرها در دمای 35 تا 45 درجه فارنهایت نگهداری می شوند. توجه به این نکته الزامی است که اگر دما بسیار بالا باشد باعث ایجاد خواب ثانوی شده و برای این که بذرها جوانه بزنند به یک دوره دیگر سرمادهی نیاز خواهد بود. این دما در مورد سیب 17 درجه سانتی گراد معادل 62 درجه فارنهایت است.
 
به علاوه اگر دما بسیار زیاد باشد رشد فیزیولوژیکی کامل نمی شود که این دما برای هلو 23 تا 27 درجه سانتی گراد (73 تا 81 درجه فارنهایت است). لازم به ذکر است که دما توسط مریستم انتهایی حس می شود و اگر این مریستم بریده شود، مریستم های جانبی رشد خواهند کرد.
 
تهویه: از آنجایی که در بذر فعالیت های فیزیولوژیکی در حال وقوع هستند، به یک حداقل میزان تهویه نیاز می باشد. با افزایش دما حلالیت اکسیژن در آب کمتر خواهد شد و در پوسته بذر مواد فنولی اکسیژن را تثبیت می کنند و بنابراین نمی تواند به درون و بذر و جنین نفوذ کند.
 
زمان: به 1 تا 3 ماه زمان نیاز است و اگر زمان بسیار کوتاه باشد باز هم باعث ایجاد نواقص فیزیولوژیکی خواهد شد. در برخی گونه های خاص بین نیاز سرمایی بذر و جوانه، همبستگی مشاهده شده است. البته از آنجایی بذرها ناهمگن می باشند، در یک گروه بذر یکسان، تفاوت های زیادی در جوانه زنی دیده خواهد شد. در واقع اگر بذرها دوره تیمار تناوب دمایی را به طور کامل طی نکنند، تفاوت زیادی در استقرار، اندازه و بلوغ گیاه مشاهده خواهد شد.
 
 
اثر دما
شکل 2- دمای بالاتر، پس رسی اکثر بذرهای خواب را کند می کند اما از طرف دیگر می تواند جوانه زنی آن دسته از بذرهایی که به مراحل پایان تیمار و جوانه زنی نزدیک می شوند را تسریع کند.
 
 
واکنش هورمون ها
شکل 3- در طی تیمار تناوب دمایی هورمون ها واکنش نشان می دهند.
 
C. خواب ترکیبی
1- مورفوفیزیولوژیکی
* خواب مربوط به محور بالای لپه.
در این نوع خواب تفاوت هایی بین دوره پس رسی قسمت هایی مثل محور بالای لپه، ریشه چه و محور زیر لپه وجود دارد. در ابتدا بذر در دوره گرم جوانه زده و ریشه و محور زیر لپه آن رشد می کند. در این زمان به دوره سرمادهی 1 تا 3 ماهه نیاز دارد تا محور بالای لپه نیز از خواب رها شده و رشد کند. مثل لیلیوم، بداغ (Viburnum) و Peony (گل صد تومانی).
 
2- محور بالای لپه و ریشه چه (خواب دوگانه).
برای غلبه بر این خواب ابتدا به یک دوره سرد نیاز است تا جنین رشد کند. پس از آن یک دوره گرم برای رشد ریشه و باز هم یک دوره سرد برای رشد اندام هوایی لازم می باشد. Trillium و برخی دیگر از چند ساله ها دارای این نوع خواب هستند.
 
خواب ثانویه.
این نوع خواب از ابتدا در بذر وجود ندارد اما وجود شرایط نامساعد محیطی باعث بروز مکانیسم جدید از خواب می شود. این خواب باعث می شود تا پس از شکستن خواب اولیه اگر بذر در شرایط مناسب قرار ندارد، جوانه نزند. یک مثال در این رابطه درخت افرا است که در بهار بذر آن جوانه می زند. اما اگر رطوبت کم باشد و یا دمای محیط بسیار بالا باشد، خواب ثانویه ایجاد شده و بذر جوانه نمی زند تا یک دوره سرما ببیند. خواب ثانویه در واقع منعکس کننده شرایط طبیعی محیط بذر است. به عنوان مثال اگر بذر تازه کاهو به مدت 2 روز در تاریکی باشد جوانه خواهد زد که در این حالت تنها خواب اولیه وجود دارد. اما اگر مدت نگهداری این بذر در تاریکی به 8 روز افزایش یابد، بذر به خاطر ایجاد خواب ثانویه جوانه نخواهد زد. برای غلبه بر این خواب ثانویه به سرمادهی ، نور یا GA3 نیاز خواهد بود.
 
* خواب دمایی.
یکی از زیر گروه های خواب ثانویه است و بیان می کند که اگر در زمان جوانه زنی بذر، هوا بسیار گرم باشد. خواب ثانویه حاصل خواهد شد. پس از آن اگر دما به حالت معمولی برگردد نیز بذر جوانه نخواهد زد. در مورد بذوری مثل کاهو و کرفس که در این گروه قرار دارند، سعی می شود از ایجاد خواب ثانویه جلوگیری شود تا نیازی به از بین بردن آن نباشد.
 
کنترل خواب و جوانه زنی.
 
 

شکل 4- در هنگام رسیدن ، در پوشش بذر و جنین میزان ABA بالا است. اما پس از یک ماه انجام تیمار تناوب دمایی، از میزان ABA کاسته می شود. با این حال بذر هنوز هم جوانه نمی زند. در طی ماه دوم غلظت GA افزایش می یابد. بنابراین نتیجه گرفته می شود که عوامل موثر در خواب در پوسته بذر هستند زیرا ژیبرلیک اسید (GA) نمی تواند جای سرمادهی را بگیرد مگر این که پوسته بذر حذف شود.
 
به نظر می رسد که ABA مسئول کاهش رشد و توسعه در جنین رشد نیافته است. اتیلن نیز یک محرک طبیعی جوانه زنی برای بذوری خاص است و به خصوص مشاهده شده است که باعث تحریک جوانه زنی نوعی شبدر و بادام زمینی ویرجینیا می شود.
 
مزایای خواب بذر:
* نجات و بقای گیاهچه.
* ایجاد بانک بذر در خاک.
* جوانه زنی همزمان- باعث ایجاد جامعه ای از گیاهان در یک مرحله رشدی می شود تا عمل دگر گشنی بتواند انجام شود.
* توزیع و پراکنش بذر- به عنوام مثال پوسته بذر پس از عبور از دستگاه گوارش پرندگان خراش برداشته، یا نازک شده و در منطقه جدید می تواند جوانه بزند.
 
 
 منبع:
این متن ترجمه کامل مقاله Seed Dormancy در جلد 171 مجله Plant Biology می باشد. برای در یافت فایل فوق در فرمت PDF بر لینک زیر کلیک کنید:

طول عمر:
بذر به عنوان یک موجود زنده دارای یک طول عمر معین است و در آخر زندگی یک موجود زنده مرگ است. به مرگ بذر فساد بذر گویند.از نظر طول دوره زندگی بذرها را به سه دسته تقسیم می کنند.
بذر کوتاه عمر :
micro biotic . به بذرهایی اتلاق می شود که دوره زندگی آنها کمتر از سه سال باشد مانند افرا. اگر در این دوره شرایط جوانه زنی مهیا باشد جوانه خواهد زد مانند بذر قهوه.چون پوسته بذر حالت شاخی شدن پیدا می کند و بسیار سفت می شود که دیگر قادر به جوانه زدن نخواهد بود.
بذر متوسط عمر: 
meso biotic . طول دوره زندگی در این دسته از بذور 3 تا 15 سال است مانند بذر غلات.
بذر طویل العمر:
macro biotic که بیشتر از 15 سال می توانند حیات داشته باشند مانند علفهای هرز. بعضی از بذرها که در خاکهای رسوبی هستند می توانند تا 1500 سال عمر می کنند و اگر شرایط مساعد باشد حتی جوانه هم می زنند.طول عمر:
بذر به عنوان یک موجود زنده دارای یک طول عمر معین است و در آخر زندگی یک موجود زنده مرگ است. به مرگ بذر فساد بذر گویند.از نظر طول دوره زندگی بذرها را به سه دسته تقسیم می کنند.

عوامل موثر بر طول زندگی بذر:
مکانیسم خواب:
عاملی که بذر را برای طولانی زنده نگه می دارند مکانیسم خواب است مانند علفهای هرز که به دلیل مکانیسم خواب خواب طول عمر زیادی دارند و تکامل آنها در چنین چیز بوده است.
شرایط محیط نگهداری در انبار: مهمترین عواملی که در محیط انبار باید توجه کرد رطوبت نسبی محیط انبار و درجه حرارت محیط انبار است. افزایش بیش از حد یکی از این فاکتورها باعث نامساعد و فساد بذر می شود.
خشکی ها یا دوره های گرمی که در اواخر مرحله دانه بندی: هر چه دچار تنش ها بیشتر باشند در طول اواخر مرحله دانه بندی طول عمر کوتاه تری دارد.
فساد بذر:
از بین رفتن و تحلیل حداقل یکی از ساختمانهای ضروری بذر (پوسته های بذر- جنین بذر)
جنس پوسته:
این که پوسته ضخیم یا نازک باشد هر چه پوسته خارجی نازکتر باشد نفوذ رطوبت و گازها بهتر است و بذر فاسد می شود.
ژنوتیپ بذر:
یعنی تاثیر ژنوتیپ بر روی ترکیبات داخلی بذر . ترکیبات شیمیایی مختلف تمایل خاصی به جذب آب دارند. گاهی اوقات در اثر جذب زیاد آب باعث فساد می شوند . گاهی در یک انبار رطوبت مناسب بستر ترکیبات شیمیایی بذر هورمونها و آنزیمهای موثر و بافتهای درون آندوسپرم تجزیه شده و بذر فساد می یابد.
به طور کلی به حالتی گفته می شود که به هر دلیلی اعم از خارجی یا داخلی بذر قادر به جوانه زنی نباشد.
عوامل داخلی( درونی- استراحت) 
دوره استراحت به حالتی گویند از رکود بذر ک به دلایل داخلی بذر به استثنای عدم یا نبود قوه نامیه استراحت بذر گویندمانند سختی پوسته بذر – غیر قابل نفوذ بودن پوسته بذر- جنین رشد نکرده- مواد بازدارنده یا هورمونی. گاهی اوقات بذور و جنین به اندازه حداکثر رشد خود رسیده اند ولی لازم است تغییراتی فیزیولوژیکی بر روی جنین صورت گیرد تا آماده جوانه زنی گردد که اصطلاحا به زمان لازم برای انجام این تغییرات دوره پس از رسیدن گویند. به این نوع رکود بذر خواب ذاتی- خواب درونی – خواب فیزیولوژیکی- خواب ژنتیکی – خواب حقیقی و یا خواب ارثی گویند.
چرا دوره استراحت در بذور علفهای هرز بیشتر دیده می شود؟ نظر به این که دوره استراحت صفتی کمی بوده و تحت کنترل تعداد زیادی ژن می باشد لذا در طول هزاران سال که از قدمت کشاورزی می گذرد به مرور بذوری از گیاهان زراعی مورد استفاده قرار گرفتند که دوره استراحت کوتاهتری داشتند که این مساله در تکثیر جنسی گیاه همواره تشدید گردیده است.درسمت مقابل در گیاهان هرز که توسط زارع حذف می شون گیاهانی در تولید نسل آینده دخالت می کردند که دوره استراحت طولانی تر و تعداد بیشتری ژن داشتند که باز هم این مساله منجر به تشدید صفت دوره استراحت طولانی گردید.
عوامل خارجی(محیطی- دوره خواب ) 
در این حالت نبود یکی از فاکتورهای محیطی لازم برای جوانه زنی مانع از جوانه زنی می گردد که شامل کمبود رطوبت- درجه حرارت- اکسیژن و نور است. به این نوع خواب و رکود بذر خواب القایی یا خواب اجباری گویند.
روشهای شکستن دوره استراحت:
روش استفاده از هورمونها:
عمل جوانه زنی و دوره استراحت تحت کنترل ترکیبات هورمونی نیز می باشد. در این میان بسیاری از مواد هورمونی بازدارنده جوانه زنی می باشند. مانند اسید آبسزیک – هیدروکسید مالیک- کومارینها – سیانامیدها و ترکیبات فنولی. در مقابل ترکیباتی مانند جیبرلینها و سایتوکینینها شکننده دوره استراحت می باشند. و جوانه زنی را در بذر تحریک می کنند. جوانه زنی زمانی اتفاق می افتد که یا غلظت بازدارنده های جوانه زنی کاهش یابد و یا غلظت تحریک کننده های جوانه زنی افزایش یابد.
استفاده از نور:
این روش در بذور فوتوبلاست مورد استفاده قرار می گیرد مثل کاهو – تنباکو . که در این حالت نور قرمز بذر را وادار به جوانه زنی کرده یعنی دوره استراحت را می شکند ولی نور قرمز دور دوره را خواب القا می کند.
استفاده از دماهای متناوب: محدوده دمایی در این روش بین 30-10 سانتیگراد می باشد . تاثیر این روش در بذر گیاه پوآ مشاهده شده است. دمای متناوب 20 درجه سانتیگراد برای مدت 18- 16 ساعت هرگاه با دمای 30 درجه سانتیگراد برای مدت 6 تا 8 ساعت به صورت متناوب مورد استفاده قرار می گیرد . دوره استراحت را در پوآ شکسته و بذر را قادر به جوانه زنی می کند.
استفاده از فشار بذر: در این روش از فشاری معادل با 2000 اتمسفر در دمای 18 درجه سانتیگراد برای مدت 5 تا 20 دقیقه در بذر یونجه استفاده می شود . اگر خراش دهیم بذر یونجه را هر دو درصد قوه نامیه و درصد سبز شدن بالا می رود.
خراش دهی 
از این روش در مواقعی استفاده می شود که بذر دارای پوسته سخت در مقابل نفوذ آب و گازها باشد. اعمالی که جهت خراش دهی در این روش مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از : مالش دادن یا سایش دادن توسط کاغذ سمباده – نرم کردن پوسته بذر و شکستن پوسته بذر و یا سوراخ کردن پوسته بذر.
اشکال استفاده از این روش عبارتند از:
1) خراش دهی با اسید: در این روش بذر را در اسید سولفوریک قرار داده برای مدت 10 دقیقه تا حداکثر 6 ساعت. برای بذوری که پوسته خیلی خیلی سختی دارند مثلا بذور گیاهان جنگلی و درختی- معمولا توصیه می کنند بعد از این روش بذر را بشویند و مقداری جوش شیرین هم به آن اضافه کنند.د) خراش دهی با دمای بالا: در این روش دمای 100 سانتیگراد در شرایط آزمایشگاهی را برای مدت 5/1 دقیقه با لامپ 250 وات به کار می گیرند. این روش مشابه با روش اصلاحی آتش زدن مراتع است.
استفاده از دمای کم: این روش در بذوری مورد استفاده است که رسیدن آنها در هوای گرم بوده است برای این منظور بذور را برای مدت 2 تا 3 ماه در دمای 10-5 سانتیگراد قرار می دهند.
2)خراش دهی با آب گرم: در این روش بذور مورد عمل را در آب 77 تا 100 درجه سانتیگراد برای مدت 12 تا 24 ساعت قرار می دهند . آب فقط یکبار گرم می شود . حجم آب در این روش حدود 4 تا 5 برابر حجم بذر می باشد.
3) خراش دهی مکانیکی:
که در این روش برای مقادیر کم بذر از کاغذ سمباده یا سوهان و یا شکاف دادن بذر به وسیله میخ استفاده می گردد . ولی برای بذوری ریز و در مقادیر زیاداز دستگاه همزن سیمانی استفاده می شود که یا دیواره را با کاغذ سمباده می پوشانند و. یا همراه با بذر مقدار ذرات درشت شن اضافه می کند و میکسر را به گردش در می آورند.
انواع رطوبتهای بذر: 
رطوبت آزاد 
این رطوبت در منافذ و لوله های موئین موجد در پوسته بذر قرار می گیرد و همین رطوبت می باشد که با رطوبت نسبی محیط به حالت موازنه در می آید. این رطوبت با رطوبت نسبی محیط در حال تعادل است.
رطوبت جذب شده 
به صورت یک لایه انفرادی بر روی رطوبت پیوند شده در اطراف یونهای آمین و کربوکسیل و هیدروکسیدها قرار می گیرد ولی با فشار کمتری نسبت به آب پیوند شده از اطراف این یونها جذب می شود . بنابراین جدا نمودن این رطوبت آسانتر است . میزان این رطوبت 6 تا 7 درصد غیر از رطوبت پیوند شده است یعنی مجموع دو رطوبت 12 تا 13 درصد می شود.
رطوبت پیوند شده یا فیکس شده :
به رطوبتی از بذر اتلاق می شود که در اطراف یونهایی از قبیل آمین و کربوکسیل به به دلیل خاصیت آبدوستی بودن این یونها به صورت خیلی محکم قرار گرفته است و در اصل جزیی از ساختمانهای این مولکولها به حساب می آید . حذف رطوبت از این ترکیبات موجب از بین رفتن ساختمان آنها گشته . بنابراین حذف رطوبت از بذر باعث فساد بذر می شود . به دلیل این که در آن مولکول آب را دیگر نخواهیم داشت. میزان رطوبت پیوند شده در حدود 5 تا 6 درصد است. برای این که بذر زنده بماند اگر بخواهیم حداکثر طول عمر بذر را داشته باشیم باید رطوبت بذر روی 6 درصد باشد. 

مفاهیم زوال بذر:
بذر به عنوان یک موجود زنده دارای طول مشخصی بوده و مانند هر موجود زنده دیگری مرگ پایان دهنده زندگی بذر خواهد بود به عبارت زوال بذر یک فرایند غیر قابل انعطاف و غیر قابل گریز است. زوال یک بذر فرایند طرفه و غیرقابل برگشت است. به عبارت دیگر از بین رفتن اندام های ضروری بذر مجددا ترمیم نمیگردد بلکه باید جلوی از بین رفتن بیشتر را گرفت.میزان زوال بذر در بین جمعتهای متفاوت بذری یکسان نمی باشد به عبارت دیگر هر بذری نسبت به بذور مجاور خود , درصد متفاوتی از پیشرفت فساد را نشان می دهد یعنی به تعداد بذرها درجه های مختلف فساد بذری داریم چون تحت کنترل ژنها هستند.از مهمترین فاکتور که بر طول عمر بذر موثر است شرایط محیط نگهداری بذر در انبار است که به دو عامل بستگی دارد:
الف) رطوبت نسبی:
ب)درجه حرارت:
تغییر در یکی یا هردو این فاکتورها طول عمر بذر را تغییر می دهد مثلا اگر رطوبت نسبی 80 درصد باشد و درجه حرارت 25 تا 30 درجه سانتیگراد باشد. بذر بعد از مدت زمانی دچار فساد می شود ولی اگر رطوبت نسبی 50 درصد و درجه حرارت 5 درجه سانتیگراد باشد بذر را برای مدت زمان طولانی می توان نگهداری کرد.اگر این دو فاکتور از حالت طبیعی خود خارج شوند. اگر این دو فاکتور از حالت طبیعی خود خارج شوند باعث فساد می شود نظر به این که بذرها به دلیل داشتن ترکیبات شیمیایی خاص دلیل این ترکیبات به آب می توانند رطوبت محتوای بذر را با رطوبت نسبی محیط به حالت تعادل درآورند و این شرایط مشابه شرایط جوانه زنی می باشد. بنابراین هورمونها و آنزیمها باعث تجزیه بافت ذخیره ای و از بین رفتن یکی از ساختمانهای ضروری بذر می شود. در درجات حرارت بالا نیز با توجه به افزایش سرعت تنفس بذر مواد ذخیره ای موجود در بافت ذخیره ای در عمل تنفس شکسته و انرژی موجود در آن به صورت ATP آزاد می شود.
علائم فساد بذر:
الف) علائم مزرعه ای:
1) تولید جوانه های غیر طبیعی. علت اصلی این عامل از بین رفتن بعضی از بافتهای جنینی می باشد. برای این که درجه فساد را تعیین کنند به منظور تعیین درجه پیشرفت فساد در بذور مختلف از معیاری به نام بنیه بذر استفاده می کنند که به مجموعه خصوصیاتی از بذر گفته میشود که حد بالقوه فعالیت بذر را در حین جوانه زنی و سبز شدن گیاهچه در سطح مزرعه نشان می دهند.
2) کاهش عملکرد. عملکرد نهایی گیاهان حاصل از بذرهای فاسد شده نسبت به گیاهان حاصل از بذور سالم پائین تر است . شاید یکی از دلائل این قسمت کاهش سرعت رشد گیاهچه و کاهش مقاومت بذر در برابر آفات باشد.
3) کاهش مقاومت بذر و گیاهچه در برابر عوامل نامساعد. مثل آفات – امراض- خشکی. این عامل به علت کمبود و کاهش ترکیبات شیمیایی صورت می گیرد.
4) یکنواختی در مزرعه . به دلیل کاهش قوه نامیه صورت می گیرد و همچنین کاهش درصد سبز شدن نیز باعث غیر یکنواختی در مزرعه می شود. که این ها به دلیل اشکال در مدیریت می باشد.
5) رنگ بذر. بذر دارای هر رنگی که باشد در اثر فساد تغییر رنگ را خواهد داشت.
6) کاهش سرعه رشد گیاهچه. معمولا بذوری که دچار فساد می شوند به دلیل از بن رفتن مقادیری از مواد ذخیره ای خود دارای توان کمتری در حمایت از گیاهچه می باشند.
7) کاهش قدرت انبارداری
ب) علائم فیزیولوژیک مانند : 
1) افزایش نفوذ آب به بذرکه به دلیل اضمحلال پوسته بذر و افزایش میزان نفوذ آب به داخل بذر و خروج ترکیبات شیمیایی بذر به درون محلول می گردد.
2) افزایش اسیدهای چرب آزاد که بر روی پوسته های بذر فعالیت کرده وپوسته ها را تخریب می کند . با تجزیه چربی ها میزان اسیدهای چرب آزاد در بذر افزایش می یابد.
3)کاهش تنفس. یعنی کاهش تنفس نتیجه کاهش سرعت فعالیتهای آنزیمی است.
4) کاهش فعالیتهای آنزیمی . در این صورت هر چه فساد بذر پیشرفته تر باشد میزان فعالیتهای آنزیمی بیشتر کاهش می یابد. با شروع شدن فساد بذر سرعت فعالیتهای حیاتی موجود زنده به دلیل کاهش در سرعت فعالیتهای آنزیمی کاهش می یابد و هر چه این درجه فساد بیشتر و پیشرفته تر باشد این سرعت کاهش شدیدتری می یابد. از جمله آنزیمهایی که به عنوان شاخص در این قسمت شناخته می شوند یکی آنزیم دهیدروژناز و دیگری آنزیم دکربوکسیلاز اسید گلوتامیک می باشد که هر دو فعالیتهای آنزیمی بذر دخالت مستقیم دارند 
آزمونهای تعیین بنیه بذر:
1) آزمون تترازولیوم: تنها برای تعیین بنیه بذر کاربرد ندارد . حیات بذر – مرده بودن یا زنده بودن بذر را تعیین می کنند چون در این آزمون فعالیت دهیدروژناز معیار قرار می گیرد. این آزمون قوه نامیه را نیز تا حدودی مشخص می کند . برای انجام این آزمون درجه فعالیت آنزیم دهیدروژناز که باعث آزاد شدن یون هیدروژن می شوند . توسط نمک بی رنگ تترازولیوم مشخص می شود.. پیگمان رنگی یا فورمازان هر جا که تولید شد همانجا می ماند و آنجا را به رنگ قرمز در می آورد . معمولا دربذر جنین قرمز می شود. چون بیشترین تنفس در جنین اتفاق می افتد . ابتدا از روی سطح رنگین شده و بعد از روی شدت رنگ حیات بذر را تعیین می کنند. برای انجام این آزمایش برای مدت یک شبانه روز و یا کمتر در آب معمولی و یا 3 تا 4 ساعت در آب با دمای 30 درجه سانتیگراد قرار می دهند تا بافتهای بذر هیدراته شده . سپس بذرها را خارج و در آون با دمای 35 درجه قرار می دهند . در بذوری که پوسته ناک دارند نیازی به سوراخ کردن یا از بین بردن پوسته و یا برش بذر نمیباشد ولی در بذور دارای پوسته سخت ابتدا بذر را در نزدیکی جنین شکاف داده . 2 ساعت یا بیشتر در آون قرار داده می شوند . بر اساس سطح رنگی و شدت رنگ حیات گونه بذر را نشان می دهند. از این آزمون به عنوان آزمون قوه نامیه نمی توان استفاده کرد زیرا مسمومیت بذر و رکود بذر که از عوامل عدم تولید جوانه (حتی با زنده بودن بذر می باشد) مشخص نمی شود.
2) آزمون سرعت رشد گیاهچه: در این آزمون بذر را در ژرمیناتور و د مای 25 درجه برای مدت 7 روز قرار می دهند پس از 7 روز بذور جوانه دار شده را جدا و اندامهای رشد یافته را از بافتهای انباری جدا می کنند و در آون قرار می دهند .بعد از آن وزن خشک را اندازه گیری می کنند.
3 ) آزمون تسریع پیری: در این آزمون شرایط یک انبار نامناسب را ایجاد کرده اند . شرایط نامناسب از نظر درجه حرارت و رطوبت نسبی می باشد. این شرایط افزایده فساد هستند. برای انجام این آزمایش بذوررا دررطوبت نسبی بالا نزدیک به 100 درصد و درجه حرارت بالا 45-40 درجه سانتیگراد و برای مدت 3 تا 4 روز قرار می دهند. پس از گذشت این محدوده زمانی بذور را از شرایط تنش خارج و در محیط مناسب کشت می دهند و تحت شرایط جوانه زنی قرار می دهند نتیجتا بذور قوی با فساد کمتر نسبت به بذور ضعیف با درجه فساد بیشتر در جریان جوانه زنی تلفات کمتری را نشان می دهند.
4) آزمون مشاهده و رده بندی گیاهچه: در این روش طبق بندی بذور بر پایه بررسیهای ظاهری صورت می گیرد.در این روش گیاهچه ها به دو دسته تقسیم می شوند یکی طبیعی و دیگری غیر طبیعی. گیاهچه های طبیعی خود به دو دسته قوی و ضعیف تقسیم می شوند . غیر طبیعی مثل آنهایی که ریشه چه آنها منشعب شده – ساقه چه حالت خمیدگی دارد و یا بعضی از ساختمانهای اصلی را نداشته باشند. 
5) آزمون هدایت الکتریکی:این آزمون بر اساس درجه متفاوت از بین رفتن پوسته بذر بر اثر فساد بذر طراحی شده و برای بذور نخود و وبیا کاربرد دارد که میزان کاهش قندهای قابل حل بذر را می توان اندازه گیری کرد. برای انجام این آزمایش 50-25 بذر را خیسانده و بعد از خیساندن در 250 میلی متر آب مقطر به مدت 24 ساعت و دمای 20 درجه قرار می دهند . سپس بذور را خارج و هدایت الکتریکی مایع را به وسیله پیلهای الکتریکی اندازه گیری می کنند. 
6) آزمون سرما : از این آزمون برای تعیین و رده بندی بنیه بذر ذرت و سویا استفاده می شود. بذور را در خاک ضدعفونی نشده و یا کاغذ خشک کن پوشیده شده با خاک برای مدت معینی قرار می دهند . درجه حرارت محیط را کاهش داده درطی این مدت تنشهایی به بذر وارد می شود . مثل تنش آماس. به عنوان مثال در بذر ذرت آزمایش سرما به مدت 7 روز و در درجه حرارت 10 درجه سانتیگراد انجام می شود. سپس بذر را از شرایط تنش خارج کرده و به محیط مناسب با 25 درجه قرار می دهند و بعد از 4 روز بذور جوانه زده را شمارش می کنند.


 

آخرین مطالب

سبد خرید

رمز عبورتان را فراموش کرده‌اید؟

ثبت کلمه عبور خود را فراموش کرده‌اید؟ لطفا شماره همراه یا آدرس ایمیل خودتان را وارد کنید. شما به زودی یک ایمیل یا اس ام اس برای ایجاد کلمه عبور جدید، دریافت خواهید کرد.

بازگشت به بخش ورود

کد دریافتی را وارد نمایید.

بازگشت به بخش ورود

تغییر کلمه عبور

تغییر کلمه عبور

حساب کاربری من

سفارشات

مشاهده سفارش