اصطلاحات عمومی رایج در مورد گیاهان

اصطلاحات رایج در مورد پراکنش و انتشار گیاهان:
گیاهان بومی -  Native Plants             مانند: انار
هر گونه ای از گیاهان که در یک ناحیه به خاطر دلایل طبیعی و نه به خاطر فعالیت های انسانی یافت می شود، گونه ی بومی آن منطقه است. در واقع، به گونه هایی که در سرتاسر یک محدوده به صورت طبیعی یافت می شود، گونه های بومی گفته می شود. اگرچه چنین گونه هایی ممکن است از زمان های قدیم در آن ناحیه تکامل یافته و زندگی کرده باشد ویا از نواحی دیگر توسط عوامل طبیعی مثل باد، جریان های آبی یا توسط پرندگانی که دانه های گیاهی را پخش می کنند، انتقال یافته باشند و با محیط جدید سازگار شده اند. یک گونه بومی می تواند در یک یا چند منطقه و یا در چندین کشور، بومی محسوب شود. برای مثال انار هم در ایران بومی است هم در کشورهای دیگر. 

 
گیاهان غیربومی - Exotic Plants        مانند: آزولا، کیوی
گونه هایی که به طور طبیعی به یک اکوسیستم تعلق ندارند و به طرق متفاوت و اغلب توسط انسان به یک محیط تازه وارد می شوند. این گونه ها پتانسیل تبدیل به گونه مهاجم را دارند و با رشد سریع و استفاده از منابع غذایی و آبی باعث آسیب به گونه های بومی منطقه می شوند. این گونه ها در محیط جدیدی دور از دسترس دشمنان طبیعی خود بوده و در زیستگاه مورد تهاجم باعث دگرگونی های متنوع فیزیکی و شیمیایی می شوند. از گونه های غیربومی و مهاجم می توان به گیاه آزولا اشاره کرد که در زمان نسبتا کوتاهی اغلب تالاب های شمال کشور را فراگرفته و تاثیرات نامناسبی بر روی گیاهان بومی و حتی موجودات آبزی داشته است. البته همه گیاهان غیربومی مهاجم محسوب نمی شوند و در برخی مواقع می توانند بسیار هم مفید باشند برای مثال گونه هایی مانند درخت کیوی که به عنوان یک محصول کشاورزی تحت کنترل و مراقبت است و یا بسیاری از گونه های زینتی که در منازل و پارک ها کاشته شده و مهاجم محسوب نمی شوند. 

گیاهان انحصاری - Endemic Plants        مانند: کمای ایرانی
گونه هایی هستند که فقط در محدوده جغرافیایی ایران یافت می شوند و به همین دلیل جزو میراث ارزشمند طبیعی بوده و نیاز به توجه و حفاظت بیشتری دارند. طبق بررسی های موجود بیش از هزار و پانصد گونه گیاهی انحصاری در ایران وجود دارند که اکثر آنها به دلیل نا آشنایی و عدم فرهنگ سازی مناسب در معرض تهدید می باشند. ایران همچنین با دارا بودن حدود چهارصد گونه نادر، یکی از غنی‌ترین منابع ژنتیکی گیاهی دنیا را دارا بوده و تنوع گیاهی آن در منطقه خاورمیانه کم نظیر است. توجه به اینکه حدود 18 درصد از گیاهان کشورمان انحصاری ایران هستند و در هیچ کجای دیگر دنیا به طور طبیعی یافت نمی شوند، اهمیت ذخایر ژنتیکی ارزشمند کشور را در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی آشکار می‌کند.

 
گیاهان جهان وطنی - Cosmopolitan        مانند: گزنه
اگر یک گونه مکان جغرافیایی خاصی نداشته باشد و در تمام مناطق کشور و یا در اغلب مناطق جهان گسترش داشته باشد به آن گونه جهان وطن گفته می شود. گیاهان جهان وطن متعلق به هیچ محدود یا اقلیم جغرافیایی نبوده و ممکن است در بیوم های مختلف نیز رشد یابند. این گیاهان سطح وسیعی از مناطق متنوع و زیستگاه های مختلف را در جهان اشغال کرده اند. 

گیاهان در معرض تهدید - Threatened Plants    مانند: سوسن چلچراغ
گیاهانی هستند که به دلایل مختلف از جمله دخالت های انسانی در معرض نابودی و انقراض هستند. طبق گزارش سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) تخمین زده می‌شود که تا سال 2050 بیش از 60 هزار گونه گیاهی، یعنی تقریبا یک پنجم گونه‌های گیاهی جهان، منقرض شوند و اگر این روند ادامه یابد، این بیشترین میزان تلفات گونه‌های جهان خواهد بود که تاکنون در یک مدت کوتاه اتفاق افتاده است. آموزش، تجهیز و تشویق جوامع محلی جهت مشارکت در امر حفاظت از گونه های کمیاب همچنین اختصاص زون های حفاظتی برای گونه های در معرض تهدید گیاهی در پارک های ملی و مناطق حفاظت شده همانند آنچه برای گل سوسن چلچراغ در نظر گرفته شده است و توجه بیشتر به محیط زیست و علوم گیاهی می تواند در کاستن از شتاب تند نابودی گونه‌های گیاهی مفید باشد.

اصطلاحات رایج در مورد جنبه های کاربردی گیاهان:
گیاهان خوراکی- Edible Plants        مانند: ریواس
یکی از جنبه های جذاب گیاهان جنبه خوراکی آنهاست. بسیاری از گیاهان از جمله پونه، ریواس، شنگ، شوید، گلپر، سماق، پیاز و سیر کوهی، والک، کنگر، زیره، زعفران، کرفس و انواع میوه های درختچه ای از جمله زالزالک، ازگیل، بلوط، زرشک به صورت خام و یا پخته شده یا به عنوان ادویه در انواع غذاها و خورشت ها مورد استفاده قرار می گیرند. این گیاهان بخصوص در فصل بهار بسیاری از علاقمندان را به دامان طبیعت می کشند. از زمان های دور تاکنون از این گیاهان در پختن غذاهای متنوع بومی و محلی استفاده می شده است. همچنین بسیاری از گیاهانی که اکنون به صورت زراعی و باغی جهت مصارف خوراکی کشت می شوند نیز منشا طبیعی و وحشی دارند.

گیاهان دارویی -  Medicinal Plants         مانند: گل گاوزبان
جنبه دارویی گیاهان هم برکسی پوشیده نیست. آشنایی با خواص دارویی و تسکینی بسیاری از آنها می تواند برای طبیعتگردان مفید و قابل استفاده باشد. نگاه ویژه ای که بخصوص در سال های اخیر به گیاهان دارویی معطوف شده است ناشی از اهمیت این رستنی ها در زمینه های مختلف پزشکی و داروشناسی است. در صنایع دارویی و طب سنتی از قسمتهای مختلف هر گیاه از جمله ریشه، برگ، میوه، گل، دانه، صمغ، رزین، موسیلاژ دانه، شیرابه، مان و روغن گیاهان به صورت های مختلفی همچون دم کرده، جوشانده، دمنوش، شربت و عرق های گیاهی استفاده می شود. به طور خلاصه در کتب دارویی و طب سنتی ایران خواص و اثرات این گیاهان به صور مختلفی همچون تسکین دهنده، ضد التهاب، ضد نفخ، ضد استفراغ، ضد تصلب شراین، ضد سرفه، ضد آسم، ضد انگل، ضد فشار خون، تصفیه کننده خون، معرق، مدر، خلط آور، مسهل، ملین، مقوی و کاهنده امراض زنانه ذکر شده است. گیاهان دارویی و ادویه ای علاوه بر نقشی که می توانند در بهبود سلامتی و کیفیت زندگی انسان ها داشته باشند، تاثیر بسزایی در ایجاد ظرفیت های گردشگری و جذب توریست نیز دارند.

گیاهان سمی - Toxic Plants            مانند: فرفیون
تعدادی از گیاهان سمی و مضر شناخته می شوند یعنی دارای خواص و تاثیرات شیمیایی خاصی هستند که بیشتر جنبه دفاعی دارند. شیره زرد یا سفیدرنگ بسیاری از گیاهان و همچنین گرده های آنها، دارای اثرات سمی بوده و می توانند باعث مسمومیت انسان یا حیوان شده و یا بر روی مجاری تنفسی، بینایی و شنوایی عفونت ایجاد کنند. بسیاری دیگر از جنبه های مسمومیت زای گیاهان می تواند به صورت غیر مستقیم بر انسانها اثر بگذارد، برای مثال استفاده از گوشت و شیر و لبنیات حاصله از دامهایی که از گیاهان سمی تعلیف می کنند، می تواند باعث تاثیرات منفی در سیستم گوارشی و همچنین التهابات پوستی شود. قارچهای سمی هم اگرچه جزو سلسله گیاهان محسوب نمی شوند ولی از مهمترین رستنی هایی هستند که در فرهنگ عامه آگاهی کافی در مورد سمی یا خوراکی بودن آنها مشهود نیست. هیچگونه قانون و یا تست علمی در محیط طبیعی که بطور دقیق ایمن بودن و یا سمی بودن قارچها را معین سازد، وجود ندارد. شکل ظاهری و رنگ و طعم در سمی یا خوراکی بودن قارچها تعیین کننده نمی باشد. شناسایی قارچهای سمی از غیر سمی حتی برای قارچ شناسان کارکشته نیز امری دشوار است. 

گیاهان زینتی - Ornamental Plants        مانند: بنفشه
گیاهانی هستند که از آنها یا انواع اصلاح شده آن جهت تزیین فضای سبز و یا به عنوان گیاه آپارتمانی استفاده می شود. از این گیاهان جهت نمایش یا به واسطه عطر و بویی خاص نگهداری می شود. بعضی اوقات نیز ویژگیهای غیر عادی این گیاهان باعث قرار گیریشان در رده گیاهان زینتی می شود. پر واضح است که برای تکثیر و استفاده زینتی از این گیاهان نیاز به وجود گلخانه و تجهیزات مرتبط می باشد. در بسیاری از موارد اهلی کردن گیاهان و گل های وحشی و تکثیر گلخانه ای آنها کاری دشوار و زمانگیر بوده است. ولی امروزه کشت و پرورش گلهای زینتی و صادرات و واردات آنها به یکی از مهمترین درآمد کشورها مبدل شده است. 

گیاهان صنعتی - Industrial Plants        مانند: پنبه
گیاهانی هستند که از آنها و یا ارقام اصلاح شده آنها در صنایع مختلف استفاده می شود و یا از ترکیبات و تولیدات آنها به عنوان ماده خام در بخشهای مختلف صنعت، کشت و غیره بهره برداری می گردد. این گیاهان، فراورده هایی همچون محصولات نشاسته ای، محصولات قندی، محصولات روغنی، محصولات اسانس دار، محصولات رنگی و محصولا ت نساجی تولید می کنند که مصارف صنعتی دارند. گروههای مهم محصولات صنعتی فرآورده هایی مانند تانن (برخی گونه های بلوط ،صنوبر) ، رنگ (روناس، وسمه، زعفران،گلرنگ)، مواد داروئی (سنبل الطیب ، گل انگشتانه)، مواد تدخینی و تخدیری (توتون، تنباكوی، خشخاش) و چوب پنبه (بلوط چوب پنبه ای) تولید می کنند.

علف‌های هرز - Weeds Plants            مانند: اسفند
گیاهانی هستند که به طور ناخواسته در مزارع، باغات و زمین های کشاورزی رشد کرده و باعث کاهش تولید و بازدهی محصولات کشاورزی می شوند. به عبات دیگر اصطلاح هرز به معنی بیهوده بودن این گیاهان نیست بلکه به این معنی است که در جایی رشد می کنند که نابجا است برای مثال حضور یک گیاه گندم در مزرعه جو می تواند علف هرز آن مزرعه قلمداد شود و بالعکس. در بین علفهای هرز، گونه های بسیاری هستند که مصرف خوراکی یا دارویی دارند، ولی چون نا خواسته روییده اند، رقیبی برای محصولات کشت شده به حساب می آیند و ضرر انها برای محصول به مراتب بیش از منفعتشان است.

گیاهان اندیکاتور یا شاخص - Indicator Plants    مانند: خزه ها
تعدادی از گیاهان به عنوان نشانگر طبیعی، شاخص و یا اندیکاتور قابل استفاده می باشند. این شاخص های بیولوژیکی شرایط بسیار خاصی از زیستگاه را به ما نشان می دهند. به طور خلاصه انواع اندیکاتورهای گیاهی را می توان به شاخص ارتفاع سنج، شاخص بهره وری بالقوه زمین، شاخص آلودگی آب، خاک و هوا، شاخص نوع خاک، شاخص مواد معدنی و شاخص های جهت نما تقسیم بندی نمود. به هر گونه موجود زنده که مبین صفت یا ویژگی محیط است گونه شاخص گویند. گونه های شاخص حساس ترین گونه ها در یک منطقه هستند و می توانند به عنوان نشانگری برای هشدار وضعیت شرایط یک منطقه باشند. به عبارت دیگر گونه های که شدیداً با یک محیط خاص سازگار شده اند و حضورشان در آن زیستگاه نشانگر ویژگی های آن منطقه است.

گیاهان تثبیت کننده و محافظ خاک - Soil Fixation Plants    مانند: تاغ
این گیاهان که معمولا در مناطق شیبدار و یا در کویرها دیده می شوند باعث تثبیت خاک و شن شده و نقش تعیین کننده ای در مهار سیلاب ها و پیشروی کویرها دارند. حفاظت خاک در گرو حفاظت پوشش گیاهی است و تخریب پوشش گیاهی به معنای نابودی و از دست رفتن خاک است. گیاهان قادرند به کمک اندام رویشی، ریشه و و مکانیسم های خاص خود باعث کاهش فرسایش خاک، افزایش مواد آلی خاک، اصلاح ساختمان خاک و کمک به چرخه مواد غذائی در خاک شوند. تقریبا تمامی گیاهان در حفاظت و تثبیت خاک نقش دارند ولی به طور کلی آنهایی که در زمین های پر شیب و جنگل های کوهستانی و همچنین کویرها رشد می کنند نقش برجسته تری در این مورد ایفا می کنند. امروزه با توچه به پدیده پیشروی کویر و آلودگی ناشی از گرد و غبار، نقش برجسته گیاهان در حفاظت خاک بیشتر نمایان شده است.

اصطلاحات رایج در مورد شرایط زیستگاهی گیاهان:
گیاهان کوهسری - Alpine Plants        مانند: لاله کوهی
گیاهانی که در مناطق کوهستانی و ارتفاعات بالا رشد می‌کنند

گیاهان صخره روی - Rocky Plants        مانند: عروس سنگ
گیاهانی که در شیار صخره ها و سنگ ها رشد می کنند

گیاهان نمک دوست - Halophyte Plants        مانند: حرا
گیاهانی که در خاک های شور، آهکی یا گچی و در مناطق بیابانی رشد می کنند 

گیاهان آب دوست - Aquatic Plants        مانند: نیلوفر
گیاهانی که در میان یا کنار آبهای جاری و ساکن زندگی می کنند

گیاهان جنگلی - Forest Plants        مانند: راش
گیاهانی که در جنگل ها رشد می کنند.

گیاهان انگلی - Parasitic Plants        مانند: سس
گیاهانی بدون کلروفیل یا دارای کلروفیل ناکارآمد که از مواد غذایی سایر گیاهان استفاده می کنند.

تهیه: دکتر مجید اسکندری
موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور