آفات گلخانه

نياز روز افزون بشر به محصولات گياهي موجب تغيير رويكرد او از كشت گسترده به كشت متراکم شده است. يكي از روش‏هاي كشت متراکم، استفاده از گلخانه است كه داراي شرايط مناسب‌تري براي توليد محصولات کشاورزی مي‌باشد. کشت‏های گلخانه‏ای به‏ویژه برای کشور ما که در منطقه‌ی کم باران و خشک قرار گرفته از اهمیت بیشتری برخوردار است. این رویکرد سبب افزایش 10 درصدی سالانه سطح گلخانه‌های سبزی و صیفی طی سالهای اخیر (به‏عنوان مثال از حدود 5700 هکتار در سال 1390 به 6850 هکتار در سال 1393) شده است (آمارنامه 1395).
گلخانه اگرچه محيط مناسبی براي رشد گياهان می‌باشد، اما می‌تواند شرایط مناسبی را نیز برای فعالیت آفات فراهم ساخته و خسارت به مراتب بيشتری، نسبت به شرایط مزرعه، را برای محصولات در پی داشته باشد. لذا ضرورت مبارزه و كنترل آفات در گلخانه‌ها پر رنگ‌تر از مزارع مي‌شود. در این مجموعه سعی شده که راهکارهای قابل اجرا، کاربردی و البته کم هزینه‏اي ارائه شود، تا با اجرا آنها کاهش نسبتا پایدار خسارت آفات را در گلخانه‌‌ها شاهد باشیم. از این رو توجه به این مطالب برای گلخانه‌‌داران و کارشناسان ناظر مجتمع‌‌ها و شهرک‌های گلخانه‌ای مفید می‌باشد. 
يكي از راه‌هاي به‏ظاهر آسان و سريع كنترل آفات در گلخانه (همانند مزارع) بكار بردن سموم آفت كش مي‌باشد. اين در حاليست كه از يك طرف (به‏دليل رشد بهتر آفات در گلخانه) نياز به مبارزه شيميايي بيشتر مي‌شود، كه مي‏تواند به نوبه خود باعث مقاوم شدن آفات به سموم شود. از طرف ديگر به‏دليل مصرف تازه خوري اغلب محصولات گلخانه‌اي مقدار باقيمانده سموم در هنگام مصرف اين محصولات بيشتر شده و در نتيجه سلامت مصرف كننده بيشتر تهديد خواهد شد. بنابراين لزوم بكارگيري ساير روش‏هاي كنترل جمعيت آفات در گلخانه بيشتر احساس مي‌شود. 
 باید در نظر داشت که معمولا توانايي‌ها، تجربه‌ها و اطلاعات گلخانه‌داران به مراتب از ساير كشاورزان بيشتر است. با این حال آشنايي آنها با روش‏هاي کنترل غيرشيميايي آفات، که با صرف هزينه نسبتا كم حاصل می‏شود، می‏تواند در حفظ محیط زیست، تولید محصول سالم تر و سلامت جامعه نقش بسزایی داشته باشد. لذا مطالب این نشریه در راستای رسیدن به اهداف فوق تهیه و تدوین شده است. 

ساختار گلخانه 
بیشتر گلخانه‌هاي موجود در ایران داراي سقف قوسي (نيم دايره) بوده که به وسيله يك يا دو لايه پلاستيك شفاف پوشيده مي‌شوند. در حاليکه در ديواره‏هاي جانبي و گاهي سقف دريچه‌هايي براي تهويه هوا نصب شده و در يك (گاهي هر دو) انتها درهاي ورود و خروج قرار دارند.
استفاده از ابزار و تكنولوژي مناسب در ساختار و احداث گلخانه‌ها براي موفقيت یک برنامه كنترل غيرشیمياي آفات بسيار مهم مي‌باشد. محاسبات دقيق در طراحي قسمت‌هاي مختلف (محل در ورودي و دريچه‌ها) و دقت در نصب بدنه اصلي گلخانه، نه تنها در صرفه جويي انرژي، بلکه در جهت پاکيزه بوده محيط گلخانه و جلوگيري از نفوذ آفات بسيار مفيد است (Sapounas et al., 2010). ابعاد گلخانه‌ها بسته به امكانات و هدف مورد نظر، ممکن است بسیار بزرگ باشد که معمولا با طراحي چندین واحد در کنار هم ایجاد شده و سقف آنها به‏صورت چند قوسي دیده می‌‌شوند 
احداث گلخانه‌‌های بزرگ اگرچه دارای محاسن بسیاری (از جمله صرفه جویی در هزینه‌های احداث و انرژی مصرفی) است. اما ابعاد بسیار بزرگ گلخانه، به لحاظ امکان آلودگی به آفات، ایده آل نمی‌باشد. لذا بهتر است این گونه مجتمع‌‌ها به صورت چند گلخانه مجزا (هر گلخانه شامل چندین واحد متصل به هم) احداث و مجموعه آنها توسط یک راه رو به هم ارتباط پیدا کنند  در این شرایط نه تنها محاسن گفته شده در بالا برای مجموع گلخانه حفظ می‌شود بلکه احتمال گسترش آلودگی به آفات نیز کاهش می‌یابد. 
 
ورودي گلخانه:
يكي از راه‌هاي هجوم آفات به درون گلخانه درها (مبادي ورودي ) مي‌باشد. با ايجاد يك فضاي ورودي و نصب دو در (که با هزينه نسبتا کمي قابل اجرا است) مي‌توان تا حد زيادي از ورود آفات به گلخانه و ايجاد خسارت جلوگيري نمود. اين فضا بايد طوري طراحي شود كه هر دو در به‏طور هم‏زمان (براي ورود يا خروج) باز نشوند. به عنوان مثال اگر يکي از در‌ها در سمت راست و ديگري در سمت چپ نصب شود، احتمال باز ماندن هر دو در به‏طور هم‏زمان کاهش مي‌يابد
در‌ها مي‌توانند کشويي يا لولاي انتخاب شوند، كه براي گلخانه‌هاي معمولي در لولايي، بدليل هزينه کمتر و باز و بسته شدن راحت‌تر، مناسب مي باشد. در اين حالت جهت باز شدن در‌ها نيز در کاهش احتمال ورود آفت موثر خواهد بود، بطوريکه اگر در بيروني به طرف داخل باز شود، جريان هوا از داخل به خارج دالان ايجاد شده و احتمال ورود آفات کاهش مي‌يابد. در همين راستا با ايجاد يك فشار هوا در اين محوطه (مانند نصب فن دمنده) یک جریان هوا از داخل به خارج ایجاد شده و احتمال ورود آفات هنگام باز شدن در ورودي کاهش می‌یابد. 
البته برخي از گلخانه‌داران از اين فضا به عنوان محل بسته بندي محصولات جمع آوري شده، نگهداری و آماده سازی نهاده‌ها و مانند آنها استفاده مي‌کنند  در اين حالت بهتر است كه اين فضا بزرگ‌‌تر و در‌هاي مناسب‌تري در نظر گرفته شود. 
نصب توري‌هاي ضد حشره:
در شرايط مناسب طبيعي بسیاری از آفات محیط پیرامونی گلخانه، روی سایر گیاهان میزبان فعالیت می‏کنند. لذا امکان نفوذ آنها از طریق دریچه‏هاي تهویه همواره گياهان کاشته شده را تهدید می‌کند. این آفات به محض پيدا كردن راه نفوذ وارد گلخانه شده و ايجاد خسارت مي‌كنند. بطوریکه گاهي هجوم بسيار گسترده آفات از مزارع اطراف به داخل گلخانه (بخصوص در پايان فصل زراعي و اوايل کشت گیاهان در گلخانه) خسارت جبران ناپذيري را به بار مي‌آورد. 
امروزه براي جلوگيري از ورود آفات به درون گلخانه‌ها از توري‌هاي ضدحشره استفاده مي‌كنند. اين توري‌ها در محل دريچه‌هاي تهويه، محل نصب هواکش‌هاي و هر منفذ ديگر نصب مي‌شوند (Sapounas et al., 2010). البته براي استفاده از توري‌ها بايد دانست كه چه آفاتي براي محصول كاشته شده اهميت دارد. توري‌هاي معمولي فقط از ورود آفات با اندازه بزرگ جلوگيري مي‌كنند  در حاليكه براي جلوگيري از ورود آفات كوچكتر بايد از توري‌هايي با روزنه‌های ريزتر استفاده نمود. بطوریکه برخي از توري‌هاي ضد حشره، با روزنه‌هاي بسيار ريز (ابعاد 150 میکرون، یا مش شماره 100) وجود دارد که مي‌تواند مانع از نفوذ آفات بسيار ريز (حتی تريپس‌ها) نیز شوند.

البته با نصب توري‌ها جريان هوا كم و تهويه گلخانه دچار مشكل مي‌گردد. براي رفع اين مشكل بايد ابعاد دريچه‌ها را بزرگتر در نظر گرفت، بطوریکه سطح دریچه با توری (با منافذ ریز) سه برابر سطح دريچه بدون توری باشد. در مورد فن‌ها و پدها (كه تغيير در ابعاد آنها مشكل است)، تعبیه یک محفظه بر روی آنها و نصب توري در اطراف آن می‌تواند در سهولت جریان هوا موثر باشد. استفاده از توري ضد حشره در برخي از كشورها كه دماي هوا براي كشت در طول سال مساعد است (مانند اسپانیا و مراكش) بجاي پوشش پلاستيكي براي تمام سطح دیواره‌ها (و حتی تمام سطح) گلخانه‌ها نیز استفاده مي‌گردد. استفاده از اين نوع پوشش‌ در مناطق جنوبي‌ ايران (جيرفت يا چابهار) نيز قابل بررسي و توصيه مي‌باشد. باید در نظر داشت که توری‌های نصب شده باید بطور منظم مورد بازديد قرار گرفته و در صورت وجود درز و شکاف نسبت به ترمیم آن اقدام کرد. در مقابل بسته شدن منافذ توري‌ها به وسيله گرد و خاك که مانع از تهويه مناسب مي‌شود نیز نباید از نظر دور باشد. اين مشكل به ويژه بعد از وزش باد در فصل گرم و خشك (كه اغلب با گرد و خاك همراه است)، بيشتر ايجاد مي‌گردد. لذا بهتر است هر چند روز يكبار (بسته به شرايط محيطي) اقدام به شستشوي توري‌ها كرد تا تهويه هوا با سهولت صورت پذیرد. برای این کار شستشو بايد با فشار آب از داخل گلخانه صورت گيرد. به علاوه فن‌ها نیز باید خاموش باشند زيرا مكش ايجاد شده توسط فن‌ها ممكن است سبب چسبيدن گرد و خاك خيس خورده به توري شده و منافذ آنها را به كلي مسدود سازد.
تهویه گلخانه:
عدم توزيع يکنواخت دما در سطح گلخانه نه تنها سبب رشد نامتناسب گياهان مي‌شود، بلکه شرایط را برای رشد جمعیت آفات فراهم مي‌سازد. به‏عنوان مثال فعالیت و رشد و نمو کنه‌ها در دماهای بالا بیشتر می‌شود. در مقابل سفيدبالک‌ها و شته‌ها دماهای نسبتا پائین را ترجیح می‏دهند. از آنجائیکه در گلخانه‌هاي با ارتفاع کم، دما بطور يکنواخت در سطح گلخانه پخش نمي‌شود، از يک طرف جمعيت کنه‌ها (حتي در فصول سرد) در اطراف منبع گرمایشی چشمگير و حتي مشکل ساز می‌شود و از طرف دیگر شدت آلودگی به آفاتی مانند سفيدبالک در سایر قسمت‌هاي گلخانه، که دورتر از منبع گرما هستند، بيشتر خواهد بود. لذا در نظر گرفتن ارتفاع مناسب و نصب سیستم مناسب گرمایشی در یکنواخت کردن شرایط محیطی گلخانه بسیار موثر است 
 این شرایط در فصول گرم نیز باید با نصب سیستم مناسب خنک کننده‌ها (از جمله سیستم فن و پد) رعایت شود 
ارتفاع مناسب گلخانه‌ها از يک طرف نور را به ‏ميزان کافی در دسترس گیاهان قرار می دهد و از طرف دیگر تهويه بهتر هوا در تمام محیط گلخانه را بطور یکنواخت‌تر فراهم می سازد. لذا با در نظر گرفتن ارتفاع مناسب و در نتیجه شرایط یکنواخت‌تر محیطی در گلخانه، نه تنها شرايط رشدی بهتری برای گیاهان فراهم می‌گردد، بلکه امکان موفقیت آمیز بودن برنامه‌های کنترل غیرشیمیایی آفات نیز بیشتر خواهد شد. اگرچه در انتخاب ارتفاع مناسب باید شرایط محیطی، از جمله بادگیر بودن منطقه و سایر شرایط اقلیمی (به‏خصوص در فصل سرما) را نیز در نظر گرفت. 

نصب تله‌هاي رنگي:
حشرات کامل معمولا برگ‌های جوان را برای تخمريزی ترجیح می دهند، بطوریکه لاروها خارج شده از تخم، قادر به تغذیه از این قسمت‌ها باشند ، که معمولا داراي کیفیت غذایی بالایی هستند. حشرات معمولا برای رسیدن به این قسمت‌ها از نور‌ها و رنگ‌ها بهره می‌برند، که این رفتار در حشرات باعث تهیه تله‌های رنگی چسبنده شده است (Shimoda and Honda, 2013). بطوریکه حشرات به دليل تشابه رنگ تله‌های زرد رنگ با قسمت‌هاي جوان گياهان، به سمت آنها جلب و در دام مي‌افتند. اگرچه برخي از آفات به ساير رنگ‌ها نيز جلب مي‌شوند مثلا تله‌های آبی رنگ، تریپس غربي گل را بیشتر شکار می‌کنند (
این نوع تله‌ها اغلب برای پایش جمعیت آفات و مشخص کردن روند کنترل آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. تله‌ها بايد بطور هفتگي مورد بازبيني قرار گرفته و در صورت نياز، تعويض شوند تا روند جمعيت آفات مورد نظر بهتر مشخص گردد. به علاوه گاهي نحوه نصب تله در جلب بهتر آفات مهم است. مثلا مگس‌هاي مينوز بیشتر در تله‌هایي که بطور افقي نصب شوند، گرفتار می‌شوند. در حاليکه افقي و يا عمودي بودن تله در جذب سفيدبالک‏ها کمتر تاثير دارد.
با اين حال گاهي اعتماد صد در صد به اين روش براي ارزيابي جمعيت آفات مناسب نيست، زيرا ممکن است جمعيت آفات بصورت لکه‌اي و دور از محل نصب تله‌ها وجود داشته باشد و در نتيجه شدت خسارت آنها دور از چشم بماند. امروزه با نصب تله‌های نواری در گلخانه‌ها سعی در کاهش جمعیت آفت می کنند (Roll, 2004) (
با این حال بايد در نظر داشت كه استفاده این گونه از تله‌ها، به دام انداختن تعداد بیشتری از عوامل مفيد (مانند زنبورهاي پارازيتوئيد) را به دنبال خواهد داشت، که جنبه منفی نصب گسترده تله‌های رنگی در گلخانه می‌باشد.
رفت و آمد به درون گلخانه:
اغلب تعداد کارگران در گلخانه‌هاي بزرگ کافي بوده و محل کار معيني براي هر کدام از آنها در نظر گرفته می‌شود. اما در گلخانه‌هاي کوچک‌تر که کارگر کافی برای تقسیم کار در اختیار نیست، کارها را باید طوري برنامه ريزي کرد تا احتمال نقل و انتقال آفات به حداقل برسد. در اين راستا كارگران ابتدا بايد كارهاي مربوط به واحدهای تميز را انجام داده و سپس وارد واحدهای آلوده شوند، تا احتمال گسترش آلودگي به حداقل ممكن برسد. با این حال گاهي مجبور هستیم ابتدا کارهاي مربوط به گلخانه‌ي آلوده را انجام دهیم (مثلا براي برداشت محصول در ابتداي روز). در اين شرايط بهتر است بعد از اتمام کارها در قسمت فوق، وقت استراحت در نظر گرفته شود تا در فاصله زماني ايجاد شده، احتمال انتقال آفات به درون گلخانه‌هاي سالم كاهش يابد.
نكته ديگري كه بايد هنگام ورود و خروج كارگران و ساير افراد رعایت شود رنگ لباس و پوشش آنهاست. این افراد بهتر است از پوشیدن لباس‌هایي که برای حشرات آفات جلب کننده هستند (رنگ‌های زرد، آبي و حتي سبز كم‏رنگ) خوداری کنند. زيرا اين نوع پوشش می تواند سبب جلب آفات و انتقال آنها از گلخانه‌های آلوده به گلخانه‌های پاکیزه شوند 
گاهی گروه‌های دانش آموزی و دانشجویی برای بازدید از گلخانه‌ها مراجعه می‌کنند در این صورت علاوه بر دقت لازم از طرف گلخانه‌دار (رعایت اصول گفته شده در بالا)، باید توضیحات لازم مبنی بر رعایت نکات بهداشتی، برای جلوگیری از ورود آفات به درون گلخانه، برای آنها ارائه شود.
سرانجام رعایت جنبه‌ها فوق برای کارشناسان ناظر که معمولا مجبور هستند از چندین گلخانه در یک روز بازدید نمایند مورد تاکید مضاعف می‌باشد. 

 رعايت نكات بهداشتي:
•    بهتر است فضايي به عنوان عاري از گياه در اطراف گلخانه (به عرض 3 الي 10 متر) در نظر گرفته شود. اين فضا به ویژه براي جلوي درب ورودي بسيار مفيدتر مي‌باشد. اين كار را ميتوان با شن ريزي انجام داد تا نياز به استفاده از علف كش نباشد (
•    علف‌هاي هرز درون گلخانه را بايد وجين و سپس درون كيسه‌هاي مناسب ريخته و از گلخانه خارج كرد. زيرا ممكن است در اثر استفاده از علف کش برای حذف آنها، آفات از روي آنها به گياهان اصلي منتقل شوند. 
•    در پايان فصل بايد بقاياي گياهي بدقت جمع‌آوري و حذف شوند تا از انتقال آفات به محصول بعدي جلوگيري گردد.
•    توصيه مي‌شود كه محيط گلخانه حداقل يك هفته قبل از كشت جديد كاملا خالي و عاري از هر نوع گياه باشد. در اين حالت ميتوان اميدوار بود كه مراحل نابالغ آفات از محيط گلخانه حذف و حشرات بالغ باقي مانده در اثر گرسنگي از بين رفته باشند
•    در فصل تابستان بستن در و پنچره‌ گلخانه‌هاي خالي از كشت، سبب بالا رفتن دما و در نتيجه مرگ و مير در آفات باقی مانده از کشت قبل مي‌شود. 
•    تمام گياهان در نظر گرفته شده براي كشت در گلخانه بايد قبل از انتقال به درون گلخانه، بدقت مورد بررسي قرار گرفته و از عاري بودن آنها به آلودگي اطمينان حاصل شود. 
•    بهتر است محلي به عنوان محل پايش در نظرگرفته شود و گياهان و نهاده‌ها قبل از استقرار در گلخانه در آن محل قرار داده شده و بعد از اطمينان از سلامت و عاري بودن از آلودگي در محل اصلي قرار داده شوند. در غير اين صورت بهتر است محل گياهان جديد مشخص گردد تا آلودگي احتمالي تحت نظر باشد 

•     ياداشت نوع آفت و تراکم آن نيز مي‌تواند براي برنامه ريزي کارها موثر باشد، مثلا اغلب تراکم و تنوع آفات با پيشرفت مرحله رشدي گياه بيشتر مي‌شود. لذا آشنایی با روند ظهور و ایجاد خسارت آفات در مدیرت آنها بسیار مهم است.
 
فهرست منابع
1.    بدون نام، 1394 عملکرد گلخانه‌های کشور طی سالهای 93- 1390. تهیه کننده: مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات، معاونت برنامه ریزی و اقتصادی وزارت جهادکشاورزی. 25ص.
http://amar.maj.ir/portal/File/ShowFile.aspx?ID=90a2f3b4-1750-4ffb-8474-af7f389d0ada

2.    Shimoda , M and Honda, K 2013. Insect reactions to light and its applications to pest management. Appl. Entomol. Zool. 48: 413–421.
http://link.springer.com/article/10.1007/s13355-013-0219-x

3.    Halberg, N. Andreasen, L. Ravnskov, S.; Steenberg, T.; and … et al. (2013) Research collaboration between China and Denmark for development of systemic approaches to agro-ecological pest management without pesticides with focus on vegetable, fruit and berry crops. Proceedings and recommendations from two network workshops. International Centre for Research in Organic Food Systems (ICROFS). 47pp.
http://orgprints.org/22350/7/22350.pdf

4.    Roll, D. 2004. Greenhouse Pest Control Category 6d A Guide for Commercial Applicators. Ohio Department of Agriculture – Pesticide Regulation – Certification and Training . 74 pp. 
http://www.agri.ohio.gov/Public_Docs/Pest_Study_Material/6d%20Greenhouse%20Pest%20Control2007.pdf

5.    Sapounas A.A., Hemming S., De Zwart H.F., and Campen J.B. 2010. Influence of insect nets and thermal screens on climate conditions of commercial scale greenhouses: A CFD approach. XVIIth World Congress of the International Commission of Agricultural and Biosystems Engineering (CIGR) Québec City, Canada June 13-17, 2010.
http://afs.edu.gr/files/PerrotisCollege/16_Sapounas_SCREENS_XVII-CIGR.pdf
 

Principles of Pest Prevention in Greenhouses 
Mohammad Javad Ardeh. Iranian Research Institute of Plant Protection
2016