گیاه دارویی افدرا، ارمک، هوم، ریش بز Ephedra major

گیاه دارویی افدرا، ارمک، هوم، ریش بز Ephedra major

توصیف:
گیاه افدرا  دارای یک جنس و حدود 5 گونه در ایران است که به طور فاصله دار و دور از یکدیگر در نواحی مختلف پراکنده شده است. افدرا ماژور گونه غالب است که گیاهی عموما دو پایه و به ارتفاع یک متر و گاهی بیشتر بوده و ساقه آن دارای انشعابات فراوان ظاهر بند بند و غلافی از فلس ها در هر بند است که برگ های رشد نیافته آن به حساب می آیند. این گونه اغلب درکوهستانهاي منطقه ایران و تورانی و در ارتفاع 1500 تا 3000 متر دیده می شود.

ماده اصلی گیاه افدرا، افدرین و زودوافدرین می باشد که جهت درمان بیماری های ضعف عضلانی، کاهش فشار خون، اختلالات خواب، رماتیسم و غیره مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه حدواسط بازدانگان و نهاندانگان است. گیاه افدرا در طب  سنتی چین در درمان بیماري هایی مثل سرماخوردگی، آنفولانزا، برونشیت، گرفتگی بینی، تبیونجه، آرتریت، کهیر، عدم تعریق، سردرد، دردهاي استخوان و مفاصل و کاهش فشارخون استفاده می شود. علاوه بر کاربردهاي سنتی، امروزه از این گیاه در تولید مکمل هاي غذایی براي کاهش وزن و تقویت ماهیچه ها در ورزشکاران استفاده می شود. از طرفی دیگر، مصرف بالاي این ترکیب در بیماران سبب عوارضی نظیر اضطراب، بیقراري، بیخوابی، مشکل در دفع ادرار و در برخی موارد جنون می شود این گیاه دارای کاتینونهای مصنوعی است که با استفاده از ماده  اولیه  سودوافدرین ساخته می شود. این ماده به صورت استنشاقی، تزریقی و بلع جذب بدن شده و جزو مواد محرک و سرخوش کننده است. پیشساز افدرون، ماده ای به نام افدرین است که از گیاه افدرا (در ایران ریش بز یا اُرمک) گرفته میشود. هوم و شیره یا افشره آن، خاصیت هایی دارد که موجب رویکرد مردمان به آن شده است. افدرین یا آندرنالین گیاهی موجود در آن خاصیت تسکین بخشی به هنگام درد دارد و نوعی مسکن طبیعی و نیرومند است.

تاریخچه استفاده: 

هوم که در اوستایی «هَـئـومَـه» و در سانسکریت «سومَـه/ سوم» خوانده میشود، مقدسترین گیاه نزد ایرانیان و هندوان باستان بوده است. از این گیاه در بسیاری از متون ایرانی و هندو (با نام سوما) به فرخندگی و با گرامیداشت فراوان یاد کرده شده و آنرا سرور، رد و شهریار همه گیاهان و رستنیها میشناخته اند. با اینکه این گیاه کارکردهای آیینی و مقدس خود را تا اندازه زیادی از دست داده است، اما همچنان باورهای بسیاری درباره آن در میان مردمان نواحی گوناگون زنده مانده است. «هوم» بجز نام گیاه، نام ایزد نگاهبان این گیاه نیز به حساب میآید. در شاهنامه از مردی به نام «هوم» نیز سخن رفته است که در کوهستان زندگی میکند و در گرفتن افراسیاب به کیخسرو یاری میرساند؛ این نام نیز بیگمان اشاره به گیاه هوم است که در طول زمان دچار تغییرات شده است. در اوستا نیز از گیاه هوم بسیار یاد شده است. مردمان باستان با کوبیدن ساقه های هوم در هاون، افشره آنرا میگرفته و بصورت یک نوشیدنی خالص و یا همراه با شیر و افزودنیهای دیگر مینوشیده اند. این عمل، کم کم شکلی آیینی به خود میگیرد و بعدها حتی بدون اینکه هومی در میان باشد، صرف کوبیدن هاون، عملی آیینی و دعوت مردمان به مراسم نیایش بشمار میرفته است. برخی پژوهشگران نیز گمان داده اند که منظور از دارویی که در داستان زایش رستم به یاری سیمرغ برای بیهوشی و شکافتن پهلوی رودابه بکار رفته، هوم بوده است. برگهای گیاه افدرا سالها توسط چینیها به صورت جوشانده تهیه و بهنام «ماهوانگ» مصرف می شد. این ماده باعث احساس خوشی و انرژی میشد. مورونها نیز پس از آن که در سال 1847 در ایالت یوتاساکن شدند، دریافتند که مردم محلی آمریکا از برگهای گیاه افدرا به عنوان ماده مهیج استفاده میکنند. آنان نیز با جوشاندن برگهای این گیاه «چای مورونها» را درست کرده و نوشیدند.

روش استفاده:

گیاه هوم را می توان به صورت دمنوش و چای استفاده کرد. برای این کار حدود 10 گرم از آن را شسته و درون کتری یا ظرف آب جوش میریزیم و مانند چای معمولی دم می کنیم. دمنوش حاصل شیرین مزه بوده و برای مصرف آن نیازی به قند نیست. روزی یک یا دو بار نوشیدن آن کافی است تا تسکین دهنه و مقوی باشد. روش دیگر تهیه افشره یا عصاره آن است. برای تهیه افشره هوم، مقدار کمی از ساقه های تازه یا خشک آنرا با اندکی آب در هاون میریزند و میکوبند. برای بهترین نتیجه، معمولاً کوبیدن را با فاصله های چند ساعته تکرار میکنند. سپس عصاره به دست آمده را بار دیگر با میزانی از آب یا شیر رقیق میکنند تا نسبت نهایی نوشیدنی آماده شده، برابر با دو تا پنج در هزار باشد. یعنی دو تا پنج گرم ساقه هوم برای یک لیتر نوشیدنی. این روش در گذشته های دور استفاده می شده است. نوشیدن افشره هوم که طبیعتی سرد دارد، موجب نوعی سرخوشی و شادی و احساس توانایی بیشتر میشود. 

نکات کلیدی:
خانواده: Ephedraceae
طبقه بندی: نیمه مقاوم سالانه

ارتفاع گیاه: 60-150 سانتیمتر
دوره زندگی: چند ساله