گیاه پنج انگشت یا فلفل بَری یا گیاه زنان، با نام علمی Vitex agnus-castus L. از خانواده شاه پسند (Verbenaceae)، درختچه ای زیبا به ارتفاع 2 متر (گاهی بلندتر) و چند ساله است. برگ ها متقابل با دمبرگ بلند و گل ها به صورت گل آذین سنبله به رنگ آبی مایل به بنفش هستند. میوه ها به صورت شفت و درون سخت می باشد. علت نام گذاری آن به پنج انگشت، برگ های پنجه ای و پنج تایی آن می باشد. در یونان به آن چِست (Chaste) به معنای طاهر و پاک گفته و در گذشته راهبان در معابد خود از بذر این گیاه به دلیل تضعیف قوای جنسی و از بین بردن شهوت در مرد ها استفاده می کردند.
اندام دارویی، میوه رسیده و خشک شده گیاه است.
ترکیبات شیمیایی
- فلاونوییدها (ویتکسین vitexin، ایزوویتکسین isovitexin، کاستیسین casticin و...)
- آلکالوییدها (ویتیسین viticine)
- ایریدوئید گلیکوزید ها (آگنورید agnoside و آکوبین aucubin)
- اسانس (لیمونن limonene، پینن pinene، سینئول cineole، سابینن sabinene و ...)
- دی ترپن ها (ویتکسی لاکتون Vitexilactone، ویتکس لاکتامVitexlactam)
- اسید های چرب (اولئیک اسید oleic acid، لینولنیک اسید linolenic acid، پالمتیک اسید palmitic acid و ...)
- پروژسترون، هیدروکسی پروژسترون، تستسترون و اپی تستسترون
موارد مصرف
درمان بی نظمی های دوره قاعدگی، اختلالات پیش از قاعدگی، درد پستان و باروری
درمان علائم یائسگی (گر گرفتگی، خشکی واژن)
- تغییر در میزان تولید شیر در دوران شیردهی (دوز های پایین از گیاه باعث افزایش شیر و دوزهای بالا سبب کاهش شیر می گردد.)
درمان آکنه-ضد نفخ- تسکین هیستری- درمان اختلالات گوارشی- القای قاعدگی- مدر (ادرار آور)- افزاینده میل جنسی در زنان
مواد مؤثره پنج انگشت با تأثیر روی هیپوفیز موجب تحریک هورمون های گونادوتروپ شده و ترشح پرولاکتین را کاهش می دهد. این اثر منجر به تحریک هورمون های گونادوتروپ FSH و LH می شود که در درمان اختلالات قاعدگی مفید است. بررسی مطالعات بالینی حاکی از آن است مصرف روزانه 20 میلی گرم عصاره میوه ی پنج انگشت در بهبود بی نظمی های سیکل قاعدگی از قبیل فقدان عادت ماهیانه یا آمنوره ، خونریزی شدید طی قاعدگی یا منوراژی ، دفعات کم قاعدگی یا الیگومنوره و همچنین دفعات زیاد قاعدگی یا پلی منوره موثر است.
عصاره این گیاه با دارا بودن اثرات دوپامینرژیک می تواند باعث بهبود اختلالات فیزیکی دوران یائسگی مانند گر گرفتگی و همچنین اختلالات روحی و بی نظمی های خواب در این دوران گردد. بررسی نتایج کارآزمایی های بالینی متعدد اثر بخشی مصرف روزانه ی 20 تا40 میلی گرم عصاره ی میوه ی گیاه را در برطرف ساختن علائم یائسگی تایید کرده است.
مطالعات بالینی بر روی زنان مبتلا به پیری زودرس تخمدان نشان داده است، مصرف عصاره ی گیاه به مدت 4 ماه با کاهش سطح هورمون های استروییدی و اثر گذاری بر مسیرهای دوپامینرژیک، سبب افزایش قدرت باروری در زنان می گردد. ترکیبات گیاه و بالاخص لینولئیک اسید قادر به کاهش سطح استروژن و آندروژن می باشد. این ترکیب با اتصال به گیرنده های آلفا و بتا استروژنی روی تعادل هورمونی استروژن- پروژسترون و فرآیند تخمک گذاری طبیعی اثر گذار است.
