گیاهان سرزمين من

 آفرينش همه تنبيه خداوند دل است‏     دل ندارد كه ندارد به خداوند اقرار 
اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجود     هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار 

بی تردید یکی از مهمترین چالش هایی که یک طبیعت گرد و کوهنورد یا دوستدار محیط زیست با آن روبروست، آشنایی و شناسایی گیاهان است. کاربردهای مفید و تاثیرات مضر گیاهان موضوعی است که خواه ناخواه یک شیفته طبیعت را به خود جلب می کند. شاید تاکنون به بسیاری از کوهنوردان برخورده اید که در حین طبیعت گردی چشمشان به دنبال گیاهانی است که جهت مصارف خوراکی، دارویی، زینتی و غیره، قابل استفاده هستند. 
جنبه خوراکی، یکی از جنبه های جذاب گیاهان برای طبیعت گردی است. بسیاری از گیاهان از جمله پونه، نعنا، چای کوهی، آویشن و ریواس برای خیلی ها آشنا هستند و از آنها به صورت تازه یا خشک شده در دامان طبیعت استفاده می کنند. چای یا دمنوشی که از این گیاهان تهیه می شود، حس تازگی و سرزندگی را در هر کوهنوردی زنده می کند. گیاهان و رستنی هایی مانند والک و سیرک، کنگر، زیره، گلپر، نسترن كوهي و قارچ های کوهی، در فصل بهار بسیاری از علاقمندان را به دامان طبیعت می کشند. از زمان های دور تاکنون از این گیاهان در پختن غذاهای متنوع بومی و محلی استفاده می شده است. گیاهانی مانند زالزالک ، ازگیل، شیرخشت و سماق نیز در فصل پاییز، طبیعت دوستان زيادي را به سوي خود جلب می کنند.
جنبه دارویی گیاهان هم بر کسی پوشیده نیست. آشنایی با خواص دارویی و تسکینی بسیاری از آنها می تواند برای طبیعتگردان مفید و قابل استفاده باشد. نگاه ویژه ای که بخصوص در سال های اخیر به گیاهان دارویی معطوف شده است ناشی از اهمیت این رستنی ها در زمینه های مختلف پزشکی و داروشناسی است. گیاهانی مانند گل گاوزبان، بابونه، کاسنی، بومادران، کاکوتی، مورد و بسیاری دیگر در طب سنتی و همچنین پزشکی حال حاضر کشورمان جایگاه مخصوصی دارند. 
در صنایع دارویی و صنعتی از قسمتهای مختلف هر گیاه استفاده می شود برای مثال صمغ در گیاهان، ماده اي پلي ساكاريدي است كه بر اثر زخم شدن پيكر گياه تراوش مي كند و در گیاهانی مانند گون و بنه دیده می شود. همچنین رزين ها كه غالباَ توسط سوزني برگان ترشح مي شوند و تركيب شيميايي متفاوتي با صمغ دارد، در اثر ايجاد خراش يا زخم در ساقه گياه ایجاد می شود. رزین را در گیاهانی مانند کاج و سرو می توان دید. بعضی گیاهان هم مانند خاکشیر و اسفرزه تولید موسيلاژ يا لعاب می کنند که برای تهیه شربت های گیاهی مناسب هستند. لاتكس يا شيرابه هم ماده شيري رنگ يا زرد رنگي است كه توسط لوله هاي شيرابه اي تولید شده و خواص دارویی دارند. این شیرابه ها در گیاهانی مانند فرفیون، انجیر و شنگ دیده می شوند. مان (شكرك) يا انگبين ترشحات شيرين مزه و چسبنده گياهي را گويند كه بر اثر فعاليت تغذيه اي برخي از حشرات بر روي اندام هاي جوان بعضي از گياهان يا واكنش گياه در برابر بعضي عوامل مكانيكي و يا حرارت محيط به بيرون از بافت ها تراوش مي كند و داراي خاصيت دارويي و غذايي است . از گونه هاي گياهي مهمی كه مان توليد مي كنند می توان به شکر تیغال ، گون، خارشتر و گز اشاره کرد. 
بسیاری از گیاهان دارای اسانس هاي روغني هستند که عطري كاملاً اختصاصي دارند و در هواي گرم و آفتابي بيشترين اسانس را تولید می کنند. از این قبیل گیاهان می توان به بادرنجبويه، رازيانه، اسطوخودوس، نعناع و پونه، زيره، رازيانه، انيسون، مرزنگوش و آويشن اشاره کرد که در بین ایرانیان طرفداران بسیاری دارند. در بین گیاهان می توان به مواردی برخورد که ضدعفونی کننده های قوی به حساب می آیند براي مثال عصاره، شیره، دم کرده و یا سوزانده آنها می تواند در نابودی میکروب ها و عوامل بیماریزا مناسب باشد گیاهانی مانند سير، پياز، خردل، آقطي، ارس، كاج، بارهنگ و اسپند از این دسته هستند. البته لازم به ذکر است که استفاده های صنعتی و دارویی که به مقاصد اقتصادی صورت می گیرد می بایست با طرح های مدون کشت گیاهان دارویی در مزارع و مراتع مصنوعی صورت گیرد و هیچگاه نبایستی به عرصه طبیعی گیاهان جهت مصارف صنعتی و اقتصادی تجاوز شود.
در زمینه مضرات گیاهان نیز باید گفت که هیچ گیاهی به معنی کلمه مضر نیست بلکه ممکن است دارای خواص و تاثیرات شیمیایی خاصی باشد که بیشتر جنبه دفاعی داشته ولی از آنها نیز در حال حاضر جهت ساخت داروهای مخصوص و همچنین سموم آفت کش و علف كش استفاده می شود. شیره زرد یا سفیدرنگ بسیاری از گیاهان و همچنین گرده های آنها، دارای اثرات سمی آنی بوده و می توانند باعث مسمومیت انسان یا حیوان شده و یا بر روی مجاری تنفسی، بینایی و شنوایی عفونت ایجاد کنند. این شیرابه های سمی در تعدادی از گیاهان مانند خشخشاش يا شقايق، ماميران، انجیرکوهی، فرفیون یا شیرسگ، دیده می شوند. توصیه می شود اگر دستان شما به شیره این گیاهان آلوده شد حتما آنها را تمیز و ضدعفونی نمایید. 
گیاهانی همچون گزنه، که تماس با آنها باعث خارش و سوزش پوست می شوند اگرچه در نگاه اول مضر به نظر می رسند ولی گزش آنها تاثیرات مفیدی نیز دارند. سوزش یا خارش ناشی از این دست گیاهان در اصل ورود مقدار بسیار ناچیزی از مواد اسیدی مانند اسيد فرميك به خون است كه تحقیقات مختلف نشان داده اثر مطلوبی در تنظیم قند خون و تقويت دستگاه عصبي و هاضمه دارند. تعداد دیکری از گیاهان مانند بابا آدم با چسباندن بذور و دانه های چنگک دار و تیغ مانند خود به لباس و بدن، باعث نگرانی و ناراحتی شما می شوند ولی در اصل آنها با این عمل، از شما برای بذرافشانی و گسترش حوزه انتشار خود کمک می گیرند و هيچگونه آسيبي براي شما نخواهند داشت. 
قارچهای سمی از مهمترین رستنی هایي هستند كه در فرهنگ عامه مضر و خطرناك محسوب می شوند، طبق آخرین آمار موجود در بهار  سال 1385 تعداد 9 نفر در كشورمان بر اثر استفاده از قارچ های سمی، فوت شده اند. لزوم آگاهی دادن  به طبیعت دوستان در زمینه این رستنی ها بسیار ضروري به نظر می رسد. به طور کلی برای یک طبیعتگرد، می بایست تمامی قارچ ها، سمی انگاشته شوند مگر اینکه با تحقیق و بررسی و داشتن آگاهی و تجربه کافی از آنها برای مصارف خوراکی استفاده كند. برای شناختن قارچ های سمی از قارچ های خوراکی هرگز و ابدا نباید آنها را زیر زبان آزمایش کنیم. هیچگونه قانون و یا تست علمی در محيط طبيعي که بطور دقیق ایمن بودن و یا سمی بودن قارچها را معین سازد، وجود ندارد. شکل ظاهری و رنگ و طعم در سمی يا خوراكي بودن قارچها تعیین کننده نمی باشد. 
شناسایی قارچهای سمی از غیر سمی حتی برای قارچ شناسان کارکشته نیز امری دشوار است. در نگاه کلی تعدادی از قارچ ها مانند گونه های قارچ دنبلان و دكمه اي و صدفي که اکثرا کوهستانی می باشند جهت استفاده غذایی مناسب و پر فایده هستند ولی اکثریت آنها بخصوص قارچ های جنگلی می توانند تاثیرات شدید مسمومیت زا داشته باشند برای مثال قارچی مانند آمانيتا موسكاريا که بسیار زیبا و مانند یک کیک تزیین شده می باشد می تواند به سادگی باعث مرگ شكارچي خود شود. استفاده و لمس بسیاری از قارچ های رنگارنگ و جذاب جنگلی، خطرناک بوده و هرگز توصیه نمی شود. برخی از آنها نیز با نزدیک شدن فرد مهاجم به سمت او هاگهای سمی خود را پرتاب می کنند که نفوذ این هاگها در مجاری تنفسی و بینایی، مشکلات متعددی ایجاد می کند. تعدادی از قارچ ها نیز بر سیستم های عصبی دامها و جانوران تاثیر می گذارند و به طور غيرمستقيم براي انسانها خطرناكند. ارگوت يك قارچ سمي است كه به گندمیان حمله مي كند، اين قارچ توليد ماده سمي نموده كه در صورتي كه توسط دام خورده شود حيوان دچار مسموميت مي شود . اين سم مراكز عصبي دام را تحریک مي كند و در ادامه باعث سقط چنين درحيوان آبستن و مرگ مي شود . علائم عمومي اين نوع مسموميت بي اشتهايي، درد شكمي و ضعف بدن است ديگر عوارض لرزش ماهيچه ها، تشنج، امتناع از غذا خوردن و قانقاريا مي باشد.
شايد كمتر كسي به اين نكته واقف باشد كه بزرگترين موجود زنده يا ارگانيسم جهان يك قارچ است. قارچ عسلي با نام علمي Armillaria ostoyae ‬نوعی قارچ خاكزي است كه بيش از 10 كيلومتر مربع مساحت و حدود  6 هزارتن وزن دارد. اين جاندار كه به صورت يك توده يكپارچه است در زير خاك رشد و توسعه مي يابد و به عنوان انگل موجودات ديگر محسوب شده و از ريشه و اندام هاي زميني ديگر گياهان استفاده مي كند و البته هنوز از ايران گزارش نشده است. 
بسیاری ديگر از جنبه های مسمومیت زای گیاهان می تواند به صورت غیر مستقیم بر انسانها اثر بگذارد، برای مثال استفاده از گوشت و شیر و لبنیات حاصله از دامهایی که از گیاهان سمی مانند سرخس عقابی، تاتوره، پنیرک، گل راعی، خرزهره و غیره تعلیف می کنند، می تواند باعث تاثیرات منفی در اعضای گوارشی و همچنین التهابات پوستی شود. طبق آمار موجود، در ايالتهاي غربي آمريكا و همچنین انگلستان ميزان تلفات ناشي از مصرف گياهان سمي توسط دامها طي 20 سال گذشته بين 3 تا 10 درصد برآورد شده است.
شاید برای یک طبیعت گرد بسیار جالب باشد اگر بداند که می تواند از نوع گیاهان اطراف خود به طور تقریبی به ارتفاع منطقه پی ببرد. تعدادی از گیاهان مانند گون، بنه و ارس در ارتفاع خاص از سطح دریا رشد کرده و نشانگر خوبی برای ارتفاعات 1800 متر به بالا محسوب می شوند. سیستم اشکوب بندی گیاهان سیستم ویژه ای است که نشان می دهد هر گونه یا جنس گیاهی را فقط می توان در اشکوب یا ارتفاع مخصوص خود یافت. به طور كلي به آرايش عمودي گياهان در يك اجتماع، اصطلاحاً اشكوب‌بندي گويند. 
گاهی وقتها با کوهنوردی باتجربه برمی خورید که با دیدن گیاهان و خزه های اطراف یک منبع آبی یا چشمه، قادر است به نوع اب آن منبع پی ببرد که آیا این آب می تواند خوراکی باشد یا نه. تعدادی از گیاهان مانند خزه ها و جلبک ها قادرند یک اندیکاتور یا نشانگر مناسبی باشند که میزان و نوع آلودگی یا سلامت آب، خاک و هوا را برای ما مشخص کنند. این موضوع به قدری جالب است که می تواند سوژه بسیار مناسبی برای مسائل تحقیقات زیستی باشد. نشانگرهای گیاهی در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان مورد توجه و تحقیق ویژه ای هستند. تعدادی از گیاهان نیز به صورت اسرار آمیزی می توانند نشانگر نوع خاک و میزلن فلزات و عناصر آن باشند. شاید یک جنگل نورد نداند که وفور گیاه دم اسب در یک منطقه نشانگر خاک انباشته از سیلیس در آن نقطه است و یا گیاه شبدر می تواند ذخیره گاه خوبی برای فلز مس باشد. 
اگر در یک منطقه جنگلی شمال کشور گم شدید چه می کنید. اگر جی پی اس و قطب نمای شما کار نمی کند یا ستارگانی هم برای جهت یابی نمی بینید چه می کنید. بهترین راه استفاده از گیاهان و رستنی ها است. اگر دقت کرده باشید در مناطق جنگلی، یک طرف از تنه گیاهان و یا بدنه صخره ها و سنگها که به سمت شمال است پوشیده ار خزه یا گلسنگ می باشند و یک طرف آنها که جهت جنوب است معمولا خالی از گیاه است. همین نشانه ناچیز می تواند به راحتی به ما کمک کند که جهت شمال و جنوب را تشخیص دهیم. دلیل این امر رویش گیاهان در جهتی است که رطوبت و نور بیشتری دارند و در مناطق مختلف کشورمان قابل درک هستند. بسياري از طبيعت گردان باتجربه، از اين نشانه ساده براي جهت يابي استفاده مي كنند..
کشور عزیزمان ایران دارای بیش از 8 هزار گونه گیاهی مختلف است که نقشی اساسی در زندگی انسانها و حیوانات به عنوان غذا و پناه ایفا می کنند و همچنین تاثیرات شديدي بر اقلیم و اکوسیستم های کشورمان دارند. یک طبیعت گرد که اشنایی مختصری با گیاهان و رستنی ها دارد نگاه مهربانانه تری به طبیعت و محیط زیست خواهد داشت و به هر گونه گیاهی به چشم یک موجود زنده می نگرد که نیاز به حفاظت داشته و لایق بی اعتنایی و لگدمال شدن نیست. لحظه اي دنيا را بدون گياهان تصور كنيد. آيا مي شد. آيا براستي اگر گياه نبود، زندگي بود؟

مجيد اسكندري