منطقه حفاظت شده کویر

پاييز براي كوير و كوير نشينان آغاز مرحله جديدي از زندگي و حيات است كه با پايان فصل گرم و سوزان تابستان همراه است. حيات گياهي و جانوري كوير با شروع پاييز و زمستان رونق بيشتري مي گيرد و دسته هاي جديدي از پرندگان و جانوران ظاهر مي شوند. 
از كوير و زيبايي هاي آن بسيار شنيده ام. يكي از مناطق كويري كه در نزديكي تهران واقع شده منطقه حفاظت شده كوير است كه در شمال درياچه نمك قم و جنوب شرقی تهران قرار گرفته است. اين منطقه با پارك ملي كوير كه بزرگترين پارك ملي كشور است، متفاوت بوده و اگرچه با آن هم مرز است ولي قوانين و مقررات حفاظتي مخصوص به خود دارد. اين محل به دليل نزديكي به پايتخت، سالهای سال محل شکار شاهان و حاکمان قاجار بوده و در سال 1343 با تلاش كارشناسان محيط زيست، منطقه حفاظت شده اعلام شد. همچنين در سال 1355 به عنوان ذخيره گاه زيستكره انتخاب و همزمان به پارک ملی ارتقا پیدا کرد ولي سرانجام در سال 1361 بنا بر سیاست های دولتی و در جهت كمك به امور عشايری از پارک ملی کویر جدا و به عنوان منطقه حفاظت شده کویر به مساحت حدود حدود 000, 250 معرفی شد. 
با وجود پست هاي مختلف محيط باني و ديده باني، بازديد و ديدن از زيبايي هاي اين منطقه، چندان دشوار نيست. مناسب ترين راه ورودي منطقه از طريق راه آسفالته ورامين، پيشوا، قلعه بلند، عسگرآباد است که به پاسگاه محيط باني مباركيه منتهی می شود. راه دیگر از مسیر اتوبان تهران-قم، حسن آباد، چرمشهر و محيط باني فصلي بندعلي خان است همچنین راه های دیگری هم برای ورود به منطقه وجود دارد كه عبور از آنها بهتر است با يك راهنماي محلي يا  راهنما ی محیط زیست باشد. با وجود حفاظت و حراست سازمان محیط زیست از اين منطقه، شكار بي‌رويه پرندگان و دیدن لاشه های جانورانی که مورد اصابت گلوله قرار گرفته اند موجب نگراني دوستداران محيط زيست شده است.
اگر به پرنده نگري در تالاب هاي كوچك كويري علاقمنديد، اين منطقه بهترين گزينه است آن هم در نزديكي شهر تهران. تالاب ها و آبگیرهای فصلی " بندعلی خان، پرزرد، مبارکیه، مكوش، اسب قدير، گلو" و ارتفاعات دوازده امام از مهمترین مناطق طبیعی این منطقه محسوب می شوند که محل زندگی و زمستانگذرانی انواع پرندگان مهاجر مانند غاز، مرغابي، حواصيل، زنبورخورك، بلدرچين، تيهو، كبك، دال، شاهين، بحري، دليجه، سارگپه و سنقر است. 
پوشش گياهي منطقه نیز شامل درمنه، گون، اشنان، قيچ، اسفند، تاغ، جارو، خارشتر، اسكنبيل، انواع گرامينه، ني، علف شور، گز، جگن و آتريپلكس بوده و در مناطق مرتفع یا بکر منطقه نیز می توان دیدن جانورانی مانند كل و بز و قوچ و ميش، آهو، كفتار، روباه شني، شغال، گرگ، گربه وحشي، كاراكال، تشي، خرگوش و سمور سنگي را انتظار کشید. به طور کلی بیش از 200گونه جانوري و 400 گونه گياهي در منطقه شناسايي شده اند و چشم اندازهایی مانند درياچه نمك، آثار فرهنگي و تاريخي، كاروانسراي قلعه دير، نهر سنگي و راه سنگفرش زمينه هاي گردشگري را در اين محيط طبيعي فراهم نموده است. جهانگردان و ماجراجویان اعصار گذشته که از منطقه عبور می کردند آن را بی شباهت با حیات وحش آفریقا نمی دانستند. پر واضح است که در گذشته ای نه چندان دور با وجود رودخانه های مانند جاجرود و بندعلی خان و دیگر منابع آبی منطقه که اکنون به دلایل مختلف قطع یا نابود شده اند، این منطقه با طبیعت بکر خود پارکی بزرگ وبهشتی برای جاندارانش بوده است.
تالاب بندعلی خان که از مهمترین آبگیرهای منطقه است در ماههاي گرم سال به دليل كمبود بارش و بالا بودن ميزان تبخير به صورت باتلاق و و گنداب در آمده و حتي گاهي كاملاً خشك مي شود. بخشی از مساحت آن خارج از محدوده حفاظت شده كوير قرار دارد و بخشي از تالاب كه داخل منطقه حفاظت شده كوير واقع است مورد تعليف احشام و شترهای عشاير قرار مي گيرد. اين تالاب به واسطه حضور هزاران پرنده مهاجر در ماههاي اوليه زمستان شهرت بسزايي دارد.
اين منطقه كه به دليل تالاب هاي فصلي خود، سالهاي سال ميزبان حيات و زندگي كويري بوده است،  امروزه به دلایلی چون آلودگی های صنعتی، ضایعات کشاورزی، ورود نیروهای نظامی و خشک شدن رودهای منتهی به آن، رو به زوال و نابودی می رود. مهمترین رودخانه منطقه رودخانه بندعلی خان است که وفور زباله و فاضلاب های صنعتی در میان آن هر رهگذری را بهت زده می کند. منبع اصلی آب بند علی خان، رودخانه جاجرود است که در مسير خود از مناطق حفاظت شده ورچين و جاجرود و پارك ملي خجير عبور كرده و در پارچين كه وارد دشت ورامين مي شود چندين شاخه مي شود و مورد استفاده آبياري قرار مي گيرد و پساب رودخانه جاجرود و مسيل فاضلاب تهران را در جلگه ورامين دريافت كرده و در بندعلي خان وارد منطقه حفاظت شده مي شود. چند سالي است كه مانداب هاي رودخانه بندعلي خان به علت ريزش فاضلاب كارخانه هاي مختلف به گنداب تبديل شده و زيستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر بخصوص خوتكا و سرسبز را به نابودی کشانده است. در بعضي مناطق بوي تعفن حاصل از اين مانداب ها بسيار زجرآور است. با اين حال وجود نیزارهای وسیع موجب تسریع عملیات تصفیه آب در اين منطقه شده است. علاوه بر این ایجاد سدهایی مانند لتیان و ماملو باعث کاهش جریان آب رودخانه جاجرود در سالهای اخیر شده كه عواقب جبران ناپذيري به اكوسيستم طبيعي آن وارد ساخته است.
جداي از مباحث مرتبط با محيط زيست، توجه ويژه به اين ذخيره گاه گياهي و جانوري كشور بيشتر از پيش احساس مي شود. منطقه حفاظت شده کویر در حقيقت يک اکوسيستم بياباني مملو از حيات گياهي و جانوري است که نمونه پيچيده اي از زيستگاههاي بياباني و زنجيره هاي غذايي اسرارآميز است. شروع فصل بارندگي در اينجا چهره دشت را رنگين ميکند و تالاب هاي كم عمقش را پر طراوت مي سازد. سفر در ميان بوته هاي گز و تاغ و آبگيرهاي شور اين منطقه در ابتداي زمستان و انتهاي پاييز مي تواند خاطره اي خوش و بيادماندني از چهره اي متفاوت از طبيعت را در يادهايتان حك كند. با آرزوي اينكه قدر و منزلت اين موهبت هاي الهي را بيشتر بدانيم و با دستان خود زشتي و آلودگي را به دامان طبيعت رها نكنيم.
مجيد اسكندري
مقاله چاپ شده در روزنامه ايران، چهارشنبه 10 آبان 91